શુકદેવજી કહે છે- આ પ્રમાણે વાત થતાં પ્રથમથી જ નિશ્ચય કરી રાખ્યો હતો એવા ભગવાન, ચાણૂર મલ્લની સાથે અને બલરામ મુષ્ટિક મલ્લની સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યા.૧
સામ સામા હાથથી હાથ અને પગથી પગ મેળવીને જીતવાની ઇચ્છાને લીધે એક બીજાને ખેંચવા લાગ્યા.૨
એકબીજાના કોણીઓમાં કોણી, ગોઠણમાં ગોઠણ, માથામાં માથું અને છાતીમાં છાતી પછાડવા લાગ્યા.૩
હલાવવું, ધક્કો દેવો, બાથમાં લઇને દાબવું, નીચે પછાડવું, મૂકી દઇને આગળ જવું અને પાછળ હઠવું એવી ક્રિયાથી એકબીજાને જય પામતાં અટકાવવા લાગ્યા.૪
ગોઠણ અને પગનો ગોટોવાળી પડેલાને ખસેડવો, ઉપાડીને લઇ જવો, વળગી રહેલાને દૂર કરવો અને પગ આદિ અવયવોનો ગોટો વાળવો, એવી ક્રિયાઓથી એ બબ્બે જણા જયની ઇચ્છાને લીધે એકબીજાના શરીરોને પીડા કરતા હતા.૫
હે રાજા ! જેમાં એક બળવાન અને બીજો નિર્બળ હતો એવું તે મલ્લયુદ્ધ જોઇને દયા આવતાં સર્વે સ્ત્રીઓ ટોળેટોળાં મળીને પરસ્પરમાં આ પ્રમાણે વાતો કરવા લાગી.૬
સ્ત્રીઓ વાતો કરે છે- અરેરે ! ! ! આ રાજાના સભાસદો કે જેઓ રાજાના દેખતાં બળીયા અને નબળાના યુદ્ધને પોતે પણ સ્વીકારે છે, સભાસદોને આ મોટો અધર્મ લાગે છે.૭
જેઓનાં સર્વે અંગ વજ્ર જેવાં કઠણ છે એવા અને મોટા પહાડ જેવડા આ બે મલ્લ ક્યાં ? અને અત્યંત સુકોમળ અંગવાળા તથા જેઓને હજુ યુવાની પણ આવી નથી એવાં આ બે બાળકો ક્યાં ?૮ આ સભામાં અવશ્ય ધર્મનું ઉલ્લંઘન થવાનું છે અને જ્યાં અધર્મ પ્રવર્તે ત્યાં કદી પણ ઉભું રહેવું ન જોઇએ.૯
(બીજી સ્ત્રી કહે છે) સભાસદોને કેવા કેવા દોષ લાગે છે એ જાણનાર સમજુ માણસે સભામાં આવવું ન જોઇએ, કેમકે જાણવા છતાં ચુપ રહેનાર અથવા અવળું બોલનાર મૂર્ખ માણસને દોષ લાગે છે.૧૦
શત્રુની ચારે બાજુ ફરતા આ શ્રીકૃષ્ણનું મુખારવિંદ જળનાં બિંદુઓથી કમળના ડોડાની પેઠે પસીનાથી વ્યાપ્ત થઇ રહ્યું છે તે જુઓ.૧૧
બલરામનું મુખ કે જે રાતાં નેત્રવાળું, મુષ્ટિકની ઉપર ક્રોધથી ભરાએલું અને હાસ્યથી થયેલા આવેશને લીધે શોભી રહેલું છે, તેને તમો શું જોતી નથી ?૧૨
અહો આનંદ થાય છે કે મનુષ્ય દેહથી ગૂઢ, વનનાં વિચિત્ર પુષ્પોને પહેરનાર, ગાયોને ચારતા, વેણુ વગાડતા અને જેના ચરણને સદાશિવ અને લક્ષ્મીજી પણ પૂજે છે એવા, આ પુરાણ પુરૃષ શ્રીકૃષ્ણ જે વ્રજભૂમિમાં બલરામની સાથે અનેક પ્રકારની ક્રીડા કરતા ફરે છે તે વ્રજભૂમિને ધન્ય છે.૧૩
આ સભાને તો ધિક્કાર છે, કે જેમાં આ શ્રીકૃષ્ણ દુઃખ પામે છે, આ ભગવાનનું રૃપ કે જે લાવણ્યને લીધે સુંદર, સ્વાભાવિક, સમયે સમયે નવીન લાગે એવું, યશ, લક્ષ્મી અને ઐશ્વર્યના અવિચળ સ્થાનકરૃપ, બીજાને ન મળે એવું અને જેના રૃપની સમાન અથવા અધિક બીજું કોઇ પણ નથી એવું છે, તે રૃપને ગોપીઓ પોતાના નેત્રોથી જાણે પી જતી હોય તેમ જુવે છે, માટે તે ગોપીઓ ક્યું તપ કર્યું હશે ?૧૪ આપણાં પુણ્ય તો થોડાં જ, કેમકે આવા અવસરમાં આ રૃપને જોઇએ છીએ, અને આંસુથી ભરાએલા કંઠવાળી ગોપીઓ તો ભગવાનનું જ ચિંતવન કરતી અને પ્રેમને લીધે ખાંડતાં, છાશ કરતાં, લીંપતાં, હીંચકતાં, બાળકો રમાડતાં, પાણી છાંટતાં અને વાશીદું વાળતાં આદિ ક્રિયા કરતાં આ ભગવાનનું જ ગાયન કરે છે, માટે મહાભાગ્યશાળી છે.૧૫
પ્રાતઃકાળે વ્રજમાંથી ગાયોની સાથે જતાં અને સાયંકાળે પાછા વ્રજમાં આવતાં આ ભગવાન વેણુ વગાડે છે, ત્યારે ભાગ્યશાળી ગોપીઓ તે વેણુનાદને સાંભળતી તરત ઘરથી બહાર નીકળી માર્ગમાં આવતા, ભગવાનના દયાથી યુક્ત દૃષ્ટિવાળા અને મંદમંદ હસતા મુખારવિંદને જુએ છે.૧૬
શુકદેવજી કહે છે- હે રાજા ! આ પ્રમાણે સ્ત્રીઓ, જ્યારે વાતો કરી રહી હતી તે જ સમયે યોગેશ્વર ભગવાને તેઓનો ભય દૂર કરવા માટે શત્રુને મારી નાખવાનું મન કર્યું.૧૭
સ્ત્રીઓની ભય ભરેલી વાતો સાંભળી, પુત્રના સ્નેહને લીધે શોકાતુર થયેલાં અને પુત્રના બળને નહિ જાણતાં દેવકી અને વસુદેવ પરિતાપ પામવા લાગ્યાં.૧૮
તે અનેક મલ્લયુદ્ધના પ્રકારોથી શ્રીકૃષ્ણ અને ચાણુર તથા બલરામ અને મુષ્ટિક ન્યાય પ્રમાણે મલ્લયુદ્ધ કરતા હતા.૧૯
ભગવાનના વજ્રપાત જેવા કઠણ પહારોથી અંગ ભાંગી જવા માંડતાં ચાણુર વારંવાર ગ્લાનિ પામવા લાગ્યો.૨૦
પછી ક્રોધાયમાન થયેલો તે ચાણુર બાજપક્ષીના જેવા વેગથી ઉછળી, બે હાથની મૂઠીઓ વાળીને ભગવાનની છાતીમાં મારી.૨૧
જેમ ફુલની માળા લાગવાથી હાથી કંપે નહિ તેમ ચાણુરના પ્રહારથી ભગવાન કંપ્યા નહિ. પછી ભગવાને ચાણુરને બેહાથે પકડી, ઘણીવાર ફેરવીને તેના જીવિતને ક્ષીણ કરી નાખતાં જોરથી પૃથ્વી ઉપર પછાડયો. જેનાં ભૂષણ, કેશ અને માળા વિખરાઇ ગયાં છે, એવો ચાણુર ઇંદ્રના ધ્વજની જેમ પડયો.૨૨-૨૩
એજ રીતે મુષ્ટિક કે જેણે બલરામને પ્રથમ મૂઠી મારી હતી. પછી તે બલરામના પ્રહારથી પીડાતાં ધ્રુજતો અને મોઢામાંથી લોહી ઓકતો પ્રાણ રહિત થઇને ધરતી ઉપર પડયો.૨૪-૨૫
હે રાજા ! પછી ભારે પ્રહાર દેનારા બલરામ પોતાની સામે આવેલા કૂટ નામના મલ્લને અપમાનથી ડાબાહાથની મૂઠી મારીને લીલા માત્રમાં મારી નાખ્યો.૨૬
તે સમયમાં શ્રીકૃષ્ણ ભગવાને શલ નામના મલ્લનું માથું, લાત મારીને ભાંગી નાખ્યું અને તોશલ નામના મલ્લના બે ફાડિયાં કરી નાંખ્યાં, તે બે મલ્લ પણ પડી ગયા.૨૭
ચાણુર, મુષ્ટિક, કૂટ, શલ અને તોશલ માર્યા જતાં અવશેષ રહેલા મલ્લો પ્રાણના રક્ષણની ઇચ્છાથી ભાગી ગયા.૨૮
જ્યારે વાજાં વાગતાં હતાં ત્યારે, નાચતા અને ચરણમાં ઝણકાર કરતાં ઝાંઝરોવાળા શ્રીકૃષ્ણ અને બળદેવજી પોતાના સરખી ઉંમરવાળા ગોવાળોને અખાડામાં ખેંચી લઇને તેઓની સાથે મળીને રમવા લાગ્યા.૨૯
શ્રીકૃષ્ણ અને બલરામનું કામ જોઇને એક કંસ વિના બીજા સર્વે બ્રહ્માદિક દેવતાઓ અને મનુષ્યો રાજી થયા અને સારૃં થયું એમ બોલવા લાગ્યા.૩૦
પાંચ મલ્લ માર્યા જતાં અને બીજા ભાગી જતાં કંસ પોતાનાં વાજાં બંધ કરાવી આ પ્રમાણે બોલ્યો.૩૧
કંસ કહે છે- વસુદેવના આ દુષ્ટ પુત્રોને ગામમાંથી કાઢી મૂકો, ગોવાળોનું ધન લુંટી લ્યો અને દુષ્ટબુદ્ધિવાળા નંદને બાંધી લ્યો.૩૩
શુકદેવજી કહે છે- આ પ્રમાણે કંસે બકવાદ કરતાં કોપ પામેલા શ્રીકૃષ્ણ, પોતાની ચતુરાઇથી ઠેકીને તરત ઉંચા મંચ ઉપર ચઢી ગયા.૩૪
એ પોતાના મૃત્યુરૃપ ભગવાનને આવતા જોઇ હિમતવાળા કંસે તરત આસન પરથી ઉઠીને ઢાલ તલવાર લીધી.૩૫
આકાશમાં જેમ બાજપક્ષી ફરે તેમ હાથમાં તલવાર લઇને ડાબી બાજુ તથા જમણી બાજુ ફર્યા કરતો એવો જે કંસ તેને અસહ્ય ઉગ્ર તેજવાળા ભગવાને, ગરૃડ જેમ નાગને પકડે તેમ બળાત્કારથી પકડયો.૩૬
કેશ પકડી મસ્તક ઉપરથી ખસી ગયેલા મુગટવાળા એ કંસને ઉંચા મંચ ઉપરથી અખાડામાં નાખ્યો, અને તેની ઉપર સર્વ જગતના આશ્રયરૃપ અને સ્વતંત્ર ભગવાન પોતે પણ અખાડામાં પડયા.૩૭
સિંહ જેમ મરેલા હાથીને ખેંચે તેમ ભગવાને સર્વ લોકોના દેખતાં એ મરી ગયેલા કંસને ધરતી ઉપર ખેંચ્યો. તે સમયમાં હે રાજા ! સર્વ લોકોના મોઢામાંથી મોટો હાહાકાર નીકળ્યો.૩૮
કંસ નિરંતર ઉદ્વેગને લીધે પીતાં, બોલતાં, ફરતાં, સૂતાં, અને શ્વાસ લેતાં પોતાની આગળ ભગવાનને જ દેખતો હતો. તેથી બીજાને ન મળે એવા એજ ભગવાનના સ્વરૃપને પામ્યો.૩૯
કંક અને ન્યગ્રોધક આદિ આઠ કંસના નાના ભાઇઓ ક્રોધ કરીને ભાઇનું વેર વાળવા સારૃ યુદ્ધ કરવા દોડયા.૪૦
તે સમયે અતિ વેગથી ધસી આવેલા અને સજ્જ થયેલા એ આઠે નાના ભાઇઓને બળદેવજી સિંહ જેમ પશુઓને મારે તેમ ભોગળ ઉપાડીને મારી નાખ્યા.૪૧
તે સમયે આકાશમાં દુંદુભિ વાગ્યાં, બ્રહ્મા અને શિવજી આદિ દેવતાઓ પ્રેમથી પુષ્પવડે ભગવાન ઉપર પુષ્પની વૃષ્ટિ કરવા લાગ્યા અને અપ્સરાઓ નાચવા લાગી.૪૨
હે રાજા ! પતિઓના મરણથી દુઃખ પામેલી એ કંસાદિકની સ્ત્રીઓ રોતી અને માથાં કુટતી ત્યાં આવી.૪૩
રણભૂમિમાં સુતેલા પોતાના પતિઓનું આલિંગન કરી શોક કરતી અને વારંવાર આંસુ ખેરવતી તે ઉંચા સ્વરથી વિલાપ કરવા લાગી. હે નાથ ! હે પ્રિય ! હે ધર્મને જાણનારા ! હે દયાળુ ! હે દીનબંધુ ! તમે પોતે હણાઇ જઇને ઘર અને પ્રજા સહિત અમોને પણ હણી નાખી છે.૪૪-૪૫
હે પુરૃષોમાં શ્રેષ્ઠ ! સ્વામી એવા તમારા વિયોગને પામેલી અને જેમાં ઉત્સાહ તથા મંગળ કાર્ય બંધ પડી ગયાં છે, એવી આ નગરી અમારી પેઠે જ શોભા રહિત થઇ છે.૪૬
તમે નિરપરાધી પ્રાણીઓનો બહુજ દ્રોહ કર્યો તેથી આ દશાને પામ્યા છો. પ્રાણીઓનો દ્રોહ કરવાથી કોનું સારૃં થાય ?૪૭ આ શ્રીકૃષ્ણ સર્વ પ્રાણીઓને ઉત્પન્ન, રક્ષણ અને પ્રલય કરનાર છે, તો તેનો દ્રોહ કરનાર કદી પણ સુખ પામે નહિં.૪૮
શુકદેવજી કહે છે- પછી લોકોના રક્ષક શ્રીકૃષ્ણ ભગવાને એ રાણીઓને આશ્વાસન આપી અને મરી ગયેલાને માટે જે કાંઇ લોકિક કાર્ય કરવાનું હોય તે કરાવ્યું. ૪૯
શ્રીકૃષ્ણ અને બલરામ પોતાના માતા-પિતાને બંધનમાંથી છોડાવી ચરણ સ્પર્શ કરીને પોતાના મસ્તકથી તેઓના ચરણમાં પ્રણામ કર્યા.૫૦
પુત્રો પગે લાગ્યા તોપણ જગતના ઇશ્વર જાણવાની શંકાને લીધે દેવકી અને વસુદેવે તેઓનું આલિંગન કર્યું નહિં.૫૧