ભગવાન શ્રીહરિએ ફાગણ, ચૈત્ર અને વૈશાખ માસમાં આવતા ઉત્સવોનું કરેલું નિરૃપણ. ફૂલડોલોત્સવ. ચૈત્રમાં મત્સ્યાવતાર જન્મોત્સવ. રામનવમી ઉત્સવ. ચૈત્રી ડોલોત્સવ. વૈશાખ માસમાં કૂર્માવતાર જન્મોત્સવ. શ્રીપરશુરામ જન્મોત્સવ અને ચંદનયાત્રા ઉત્સવ. શ્રીનૃસિંહજયન્તી ઉત્સવ.
श्री नारायणमुनिरुवाच -
फाल्गुने मासि फल्गुन्यामर्जुनस्य तु जन्मभे । चिक्रीड रैवते कृष्णः सह तेन च यादवैः ।। १
दोलारूढं सार्जुनं तं यादवा मुदितान्तराः । सम्पूज्यान्दोलयामासुश्चिक्रीडुश्च तदग्रतः ।। २
कृष्णयोरेतयोः पूर्वं प्रादुर्भावश्च धर्मतः । नरनारायणाख्योऽभूद्योगेऽस्मिन्नेव पुत्रकौ ! ।। ३
धर्माश्रमे निबद्धायां दोलायां तं समर्च्य च । देवा आन्दोलयामासुरतः कार्योऽत्र चोत्सवः ।। ४
ફૂલડોલોત્સવ :- ભગવાન શ્રીનારાયણમુનિ કહે છે, હે પુત્રો ! ફાગણ માસના વદ પડવાના દિવસે શ્રીકૃષ્ણ ભગવાને અર્જુનના ઉત્તરાફાલ્ગુની જન્મ-નક્ષત્રમાં ગિરનાર પર્વત પર પધારી અર્જુન અને યાદવોની સાથે બહુ ક્રીડા કરી છે.૧
તે સમયે અતિ આનંદિત થયેલા યાદવોએ ડોલા ઉપર વિરાજમાન અર્જુન સહિત શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનનું પૂજન કરી તેઓને ઝુલાવ્યા હતા. અને તેમની આગળ ખૂબજ ક્રીડા કરી હતી. અને બીજો હેતુ એ છે કે.૨
પૂર્વે આજ ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્રના યોગમાં શ્રીકૃષ્ણ અને અર્જુન આ બન્ને શ્રીનરનારાયણ નામથી ધર્મપ્રજાપતિ અને મૂર્તિદેવી થકી પ્રાદુર્ભાવ પામ્યા હતા.૩
તે સમયે ઇન્દ્રાદિ દેવતાઓ ધર્મના આશ્રમે આવી ફૂલડોલના હીંડોળામાં શ્રીનરનારાયણ ભગવાનને બેસાડી તેમની પૂજા કરીને ઝુલાવ્યા હતા. આવા બે હેતુને લીધે આજે ફાગણવદ પડવાના દિવસે ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્રમાં આ ઉત્સવ ઉજવવો.૪
सूर्योदये स्यान्नक्षत्रमार्यम्णं यत्र तद्दिने । कार्यो दोलोत्सवः पूर्वे दिने तच्चेद्दिनद्वये ।। ५
वसन्तोत्सववत्कार्यं श्रीकृष्णस्यार्चनं त्विह । नरनारायणार्चायां विशेषं वच्मि कञ्चन ।। ६
प्रातः पूजां प्रकुर्वीत नरनारायणप्रभोः । उपचारैः षोडशभिर्महानीराजनेन च ।। ७
सितैः सूक्ष्मैश्च वासोभिः सितैः सुरभिचन्दनैः । सितैः सुगन्धिभिः पुष्पैः पूजयेत्तुलसीदलैः ।। ८
नैवेद्ये पायसं दयाद्बदराणि फलानि च । दोलायां दक्षिणास्यं तं संस्थाप्यान्दोलयेत्पुमान् ।। ९
मूर्तिः स्थिरा यदि भवेद्बालकृष्णं तदार्चकः । स्थापयेत्तत्र दोलायां गीतावादित्रपूर्वकम् ।। १०
वासन्तिंकैश्च पुष्पाद्यैस्तस्य कुर्वीत पूजनम् । ततो रङ्गगुलालैश्च क्रीडेयुर्भगवज्जनाः ।। ११
वसन्तोत्सववज्ज्ञोया क्रीडा मर्यादयाऽत्र च । दोलोत्सवस्य पद्यानि गापयेद्धर्मपुत्रयोः ।। १२
नीराजयित्वा दोलाया उत्तार्य स्वापयेत्प्रभुम् । भोजयित्वा हरिजनान् मुख्यो भुञ्जीत पूजकः ।। १३
ततो द्वितीयदिवसे मन्दिरं परिमार्जयेत् । यथा रङ्गगुलालादेस्तिष्ठेल्लेशोऽपि न क्वचित् ।। १४
वस्त्राणि च वितानादीन् सर्वांस्तान् क्षालयेत्तया । अन्यानि धारयेच्चेति विशेषोऽन्यत्तु पूर्ववत् ।। १५
હે પુત્રો ! જે દિવસે સૂર્યોદય સમયે અર્યમાદેવતાવાળું ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્ર હોય તે જ દિવસે આ ફૂલડોલોત્સવ કરવો. જો ઉત્તરાયફાલ્ગુની નક્ષત્ર પૂર્ણિમા અને પડવાના બન્ને દિવસે સૂર્યોદય સમયે હોય તો પૂર્વના પૂર્ણિમાના દિવસે જ ઉત્સવ કરવો. કારણ કે તે બહુકાળ વ્યાપી સમય છે. ૫
આ ઉત્સવમાં વસંતોત્સવની જેમ જ શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનનું પૂજન કરવું. તેમાં શ્રીનરનારાયણની પૂજામાં જે કાંઇ વિશેષતા છે તે કહું છું.૬
પ્રાતઃ કાળે ષોડશોપચારથી અને મહાઆરતીથી શ્રીનરનારાયણ ભગવાનની મહાપૂજા કરવી.૭
તેમાં શ્વેત સૂક્ષ્મવસ્ત્રો, શ્વેત સુગંધીમાન ચંદન, શ્વેત પુષ્પો અને તુલસીદળથી પૂજન કરવું.૮
નૈવેદ્યમાં દૂધપાક ધરવો. અને ફળમાં બોરડીનાં ફળ અર્પણ કરવાં, અને ભગવાનને ફૂલડોલમાં દક્ષિણદિશા સન્મુખ બેસાડી ઝુલાવવા. ૯
જો ભગવાન શ્રીનરનારાયણની મૂર્તિ અચળ હોય તો પૂજારીએ તે જગ્યાએ શ્રીબાલકૃષ્ણને ગીતવાજીંત્રોના નાદની સાથે બેસાડવા.૧૦
વસંતઋતુના પુષ્પો આદિકથી તેનું પૂજન કરવું. ને પછી ભગવાનના ભક્તજનોએ પરસ્પર રંગ, ગુલાલ ઉડાવી રંગક્રીડા કરવી.૧૧
આ ફૂલડોલના રંગોત્સવમાં પણ વસંતના રંગોત્સવની જેમ મર્યાદામાં રમવું. પુરુષો અને બહેનોએ પોતપોતાના વિભાગમાં રમવું. તેમાં પણ વિધવા, સાધુ અને બ્રહ્મચારીએ રમવું જ નહિ. વગેરે વ્યવસ્થા અહીં પણ સમજવી. આ ઉત્સવમાં ધર્મપુત્ર શ્રીનરનારાયણદેવના ફૂલડોલોત્સવના પદોનું ગાયન કરાવવું.૧૨
પછી આરતી ઉતારી ડોલામાંથી ઉતારી લેવા, અને શયન કરાવવું. પછી મુખ્ય પૂજા કરનાર યજમાને હરિભક્તોને જમાડીને જમવું.૧૩
અને બીજે દિવસે મંદિરનું માર્જન કરવું. ને જળથી ધોઇ શુદ્ધ કરવું. તેમાં જે પ્રકારે રંગ, ગુલાલ આદિકના દાગ ક્યાંય ન રહે તે રીતે મંદિરને સ્વચ્છ કરવું.૧૪
ભગવાનને ધારણ કરાવેલાં વસ્ત્રો ને પાથરેલા ઉલ્લોચ આદિક વસ્ત્રો તેમજ ધોઇ શકાય તેવાં સર્વે પદાર્થોને શુદ્ધ કરવાં ને ભગવાનને બીજાં વસ્ત્રો ધારણ કરાવવાં. બાકી વિધિ પૂર્વવત જાણી લેવો.૧૫
चैत्रशुक्लतृतीयायां कृतमालानदीजले । सत्यव्रतनृपस्याग्रे मत्स्यः प्रादुरभूद्धरिः ।। १६
तृतीया मत्स्यपूजायां स्पृष्टा सूर्योदयं तु या । सा ग्राह्याऽथोभयदिने व्याप्त्यादौ पूर्वयुक् शुभा ।। १७
तस्मिन्दिने वासुदेवं मत्स्यरूपेण पूजयेत् । सौवर्णीमथवा शक्त्या मूर्तिं मत्स्यस्य कारयेत् ।। १८
वामे शङ्खं गदां दक्षे दधद्दोष्ण्यर्धमानुषः । मत्स्याकृतिरधोभागे मत्स्यः कार्योऽत्र पूजने ।। १९
नैवेद्ये दधिभक्तं च दध्यक्तान्वटकांस्तथा । अर्पयेग्दापयेद्बक्तो मत्स्यजन्मकथामिह ।। २०
एतावांस्तु विशेषोऽत्र विधिरन्यस्तु नैत्यकः । महानीराजनस्यान्ते भोजनं चात्र कीर्तितम् ।। २१
ચૈત્રમાં મત્સ્યાવતાર જન્મોત્સવ :- હે પુત્રો ! ચૈત્ર સુદ તૃતીયાના દિવસે કૃતમાલા નામની નદીના જળમાં સત્યવ્રત રાજાની આગળ મત્સ્યાવતાર લઇ ભગવાન શ્રીહરિ પ્રગટયા છે.૧૬
તેથી જે તૃતીયા સૂર્યોદય વ્યાપિની હોય તે મત્સ્ય ભગવાનની પૂજામાં ગ્રહણ કરવી. જો બીજ અને ત્રીજના બન્ને દિવસે વ્યાપ્તિ હોય તો બીજના વેધવાળી ત્રીજ શુભ મનાયેલી છે.૧૭
તે દિવસે મત્સ્ય સ્વરૂપ શ્રીવાસુદેવ ભગવાનની પૂજા કરવી અથવા શક્તિ પ્રમાણે મત્સ્ય ભગવાનની મૂર્તિ સુવર્ણની કરાવવી.૧૮
તેના ડાબા હસ્તમાં શંખ અને જમણા હસ્તમાં ગદા ધારણ કરાવવી. ઉપરના અર્ધાભાગમાં મનુષ્યાકૃતિ અને નીચેના અર્ધાભાગમાં મત્સ્યાકૃતિવાળું સ્વરૂપ તૈયાર કરાવવું. અને તેની પૂજા કરવી.૧૯
નૈવેદ્યમાં દહીં-ભાત અને દહીંવડાં અર્પણ કરવાં ને પૂજા કરનારે મત્સ્યભગવાનના જન્મોત્સવની કથાનું ગાન કરાવવું.૨૦
હે પુત્રો ! ત્યાર પછી મત્સ્ય ભગવાનની મહાઆરતી કર્યા પછી જ ભોજન સ્વીકારવું. આ ઉત્સવમાં આટલી જ વિશેષતા છે, બાકીનો પૂજા વિધિ હમેશના પ્રમાણે જાણવો.૨૧
चैत्रे नवम्यां प्राक्पक्षे दिवा ऋक्षे पुनर्वसौ । उदये गुरुगौरांश्वोः स्वोच्चस्थे ग्रहपञ्चके ।। २२
मेषे पूषणि सम्प्राप्ते लग्ने कर्कटाकाह्वये । आविरासीद्दशरथात्कौसल्यायां परः पुमान् ।। २३
अष्टमीवेधरहिता मध्याह्नव्यापिनी तिथिः । नवम्येषा ग्रहीतव्या रामर्चन उपोषणे ।। २४
मध्याह्नव्यापिनी चेत्स्यान्नवमी तु दिनद्वये । अव्याप्ता वा भवेत्तर्हि ग्रहीतव्या परैव सा ।। २५
विद्धाष्टम्या सऋक्षापि त्याज्यैव नवमीतिथिः । केवलापि परोपोष्या नवमीशब्दसङ्ग्रहात् ।। २६
विद्धायास्तु क्षये प्राप्ते ग्रहीतव्यापि पूर्वयुक् । कर्तव्य उपवासोऽत्र रामचन्द्रस्य चार्चनम् ।। २७
રામનવમી ઉત્સવ :- હે પુત્રો ! ચૈત્રમાસના સુદ પક્ષની નવમી તિથિએ દિવસે પુનર્વસુ નક્ષત્રમાં, ઉદય લગ્નમાં, ગુરુ અને ચંદ્રના યોગમાં, ગ્રહપંચક પોતાના ઉચ્ચભવનમાં રહેતાં જ્યારે સૂર્ય મેષ રાશીમાં પ્રવેશ્યો ત્યારે કર્કટલગ્નમાં શુભ અવસરે પરમપુરુષ પરમાત્મા શ્રીરામચંદ્રભગવાનનો રાજા દશરથ થકી કૌશલ્યાજીને ત્યાં પ્રાદુર્ભાવ થયો.૨૨-૨૩
આ નવમી તિથિ અષ્ટમીના વેધ રહિતની મધ્યાહ્ને વ્યાપ્તિ હોય તેવી રામચંદ્રજીના પૂજનમાં ગ્રહણ કરવી.૨૪
જો આઠમ અને નવમીની બીજી તિથિએ મધ્યાહ્ને નવમી વ્યાપ્તિ હોય અથવા ન વ્યાપ્તી હોય તો પણ બીજી તિથિએ જ નવમી ગ્રહણ કરવી.૨૫
આઠમના વેધવાળી નવમી તિથિએ પુનર્વસુ નક્ષત્રનો યોગ હોય છતાં પણ છોડી દેવી અને પુનર્વસુ નક્ષત્રનો યોગ હોય નહીં, તો પણ બીજી જ નવમી ગ્રહણ કરવી ને તે દિવસે જ વ્રતનો ઉત્સવ કરવો. કારણ કે, વ્રત વિધાયકના વચનમાં કેવળ નવમી શબ્દ જ ગ્રહણ કર્યો હોવાથી પુનર્વસુ નક્ષત્ર રહિત હોવા છતાં પણ બીજે દિવસે ઉપવાસ કરવો.૨૬
જો વેધવાળી નવમીનો ક્ષય પ્રાપ્ત થાય તો આઠમના યોગવાળી પણ નવમી ગ્રહણ કરવી. આ રામનવમીના દિવસે નિરાહાર ઉપવાસ કરવો ને શ્રીરામચંદ્રજીનું પૂજન કરવું.૨૭
मुकुटं धारयेदत्र भगवन्तं रमापतिम् । पीताम्बरं धनुर्बाणौ हैमं कटिपटं तथा ।। २८
नैवेद्ये कैसरं भक्तं दद्यान्मौक्तिकलड्डुकान् । शर्करां दधि दुग्धं च विधिरन्यस्तु नैत्यकः ।। २९
अस्मिन्दिनेऽथ मध्याह्ने कृष्णं रामाख्ययाऽर्चयेत् । हैमं वा कारयेद्रामं राजलक्षणलक्षितम् ।। ३०
युवा प्रसन्नवदनः सिंहस्कन्धो महाबलः । दीर्घबाहुद्वयः कार्यो रामो बाणधनुर्धरः ।। ३१
महापूजां तस्य कुर्वन् गीतवादित्रपूर्वकम् । श्रीरामजन्मपद्यानि भक्तो गायेच्च गापयेत् ।। ३२
उपवासव्रती रामं परेऽह्नयभ्यर्च्य तं पुनः । सन्तर्प्य साधून्विप्रांश्च भक्तः कुर्वीत पारणाम् ।। ३३
હે પુત્રો ! આ ઉત્સવમાં રમાપતિ ભગવાનને મુગટ અને પીતાંબર ધારણ કરાવવાં, હાથમાં ધનુષબાણ તથા સુવર્ણના તારે યુક્ત પટકો કેડમાં બાંધવો. નૈવેદ્યમાં કેસરીયો બિરંજ, મોતૈયા લાડુ, સાકર, દહીં અને દૂધ અર્પણ કરવું, બાકીનો વિધિ હમેશના પ્રમાણે જાણવો.૨૯
આ દિવસે મધ્યાહ્ને શ્રીકૃષ્ણનું શ્રીરામ નામથી પૂજન કરવું, અથવા રાજાધિરાજનાં લક્ષણોએ યુક્ત સુવર્ણના રામ તૈયાર કરવા.૩૦
અને તે યુવાન, પ્રસન્ન મુખ, સિંહના જેવા સ્કંધોથી શોભતા, મહાબળવાન, આજાનબાહુ ને ધનુર્ધારી એવા શ્રીરામ બનાવવા.૩૧
પૂજા કરનાર ભક્તજને ગીતવાજિંત્રોના નાદપૂર્વક તેમની મહાપૂજા કરી શ્રીરામજન્મના પદોનું ગાયન કરવું ને કરાવવું.૩૨
આ વ્રતના દિવસે નિરાહાર ઉપવાસ કરનાર ભક્તજને બીજે દિવસે ફરી શ્રીરામચંદ્રજીનું પૂજન કરવું, ને સાધુ, બ્રાહ્મણોને જમાડી પારણાં કરવાં. (આજની તિથિએ ભગવાન શ્રીહરિનો રાત્રિએ જન્મ છે, તેથી તેમના જન્મોત્સવાદિનો નિર્ણય જાણવો આવશ્યક છે. તે અહીં નહિ કહેલો હોવાથી પંચમ પ્રકરણમાં શ્રીહરી જયંતીના વ્રતવિધિમાં વિસ્તારથી વર્ણન કરેલ છે. ત્યાંથી જાણી લેવો.)૩૩
एकादशी मधौ शुक्ला विमलाख्या प्रकीर्तिता। महापूजां विधायात्र दोलामारोहयेत्प्रभुम् ।। ३४
सुगन्धिपुष्पमय्यां तु तस्यां तं घटिकाद्वयम् । आन्दोलयित्वा नीराज्य भक्त उत्तारयेत्ततः ।। ३५
विशेष इह चैतावानन्यस्त्वेकादशीविधिः । सामान्य एव विज्ञोयो व्रतग्रन्थनिरूपितः ।। ३६
ચૈત્રી ડોલોત્સવ :- હે પુત્રો ! !ચૈત્રમાસની સુદ એકાદશી ''વિમલા'' નામે કહેલી છે. એ દિવસે શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનની મહાપૂજા કરીને તેમને હિંડોળામાં પધરાવવા.૩૪
સુગંધીમાન પુષ્પોથી રચેલા તે હિંડોળામાં બે ઘડી સુધી પ્રભુને ઝૂલાવીને આરતી કરી ભક્તજનોએ પ્રભુને હિંડોળેથી ઉતારવા.૩૫
આ ઉત્સવમાં આટલી જ વિશેષતા છે. બાકીનો એકાદશીવ્રતપૂજાનો વિધિ જે સામાન્યપણે વ્રતગ્રંથમાં નિરૂપણ કરેલ છે તે જ જાણવો. આ સમયે ભગવાન પારણીયામાં ઝૂલતા હોવાથી એ સમયે અલગ ફૂલનો હિંડોળો રચવાની જરૂર નથી. પરંતુ પારણિયામાં જ ફુલના શણગાર કરીને આ ઉત્સવ ઉજવવો. આટલું વિશેષ જાણવું.૩૬
वैशाखे शुक्लपक्षे च प्रतिपद्यब्धिमन्थने । क्रियमाणे सुरैर्दैत्यैः प्रातः कूर्मोऽभवद्धरिः ।। ३७
ग्राह्या सूर्योदयव्याप्ता प्रतिपत्कूर्मपूजने । दिनद्वये तद्वयाप्त्यादौ ग्राह्या परयुतैव हि ।। ३८
अत्र कूर्मस्वरूपेण वासुदेवं समर्चयेत् । यद्वाऽर्चकेन सौवर्णः कूर्मः कार्यः स्वशक्तितः ।। ३९
उत्तराङ्गं नराकारं पूर्वाङ्गं चास्य कूर्मवत् । कार्यं च द्वौ भुजौ तत्र कुर्याच्छङ्खं गदां तथा ।। ४०
तमर्चेत्सर्वतोभद्रे यथालब्धोपचारकैः । नैवेद्य लड्डुकान्दद्याद्विधिरन्यस्तु नैत्यकः ।। ४१
इत आरभ्य नित्यं च प्रभोर्गङ्गोत्सवावधि । अर्पयेत्पूजने पेयं चिञ्चावारि सशर्करम् ।। ४२
नैवेद्ये चान्वहं दद्याच्छकर्रां दधि चोत्तमम् । अत्र कूर्मकथा गेया पूजनान्ते तु भोजनम् ।। ४३
વૈશાખ માસમાં કૂર્માવતાર જન્મોત્સવ :- હે પુત્રો ! વૈશાખ માસના સુદ પડવાને દિવસે દેવતાઓ અને દૈત્યોએ સમુદ્રમંથન કરવાનો પ્રારંભ કર્યો, ત્યારે પ્રાતઃકાળે ભગવાન શ્રીહરિ કૂર્મસ્વરૂપે પ્રગટ થયા હતા.૩૭
તેથી સૂર્યોદય વ્યાપી પડવો કૂર્મ ભગવાનના પૂજનમાં ગ્રહણ કરવો. જો એકમ અને બીજ આ બન્ને તિથિમાં પડવો સૂર્યોદય વ્યાપી હોય તો બીજ યુક્ત પડવો પૂજનમાં ગ્રહણ કરવો.૩૮
આ ઉત્સવમાં કૂર્મસ્વરૂપે વિરાજતા શ્રીવાસુદેવ ભગવાનનું પૂજન કરવું. પૂજા કરનારે પોતાની શક્તિ પ્રમાણે સુવર્ણના કૂર્મ ભગવાન કરાવવા.૩૯
તેમનું ઉપરનું અંગ મનુષ્યાકારે કરવું અને નાભીથી નીચેનો ભાગ કૂર્મનો કરવો. ઉપર બે ભૂજા કરવી. તેમાં જમણા હાથમાં શંખ અને ડાબા હાથમાં ગદા ધારણ કરાવવી.૪૦
પછી સર્વતોભદ્રમંડલની રચના કરી તેમાં પ્રાપ્ત થયેલા ઉપચારોથી તેમનું પૂજન કરવું. નૈવેદ્યમાં શ્વેત ચુરમાના લાડુ અર્પણ કરવા, બાકીનો વિધિ હમેશના પ્રમાણે જ છે તે જાણવું.૪૧
હે પુત્રો ! આ વૈશાખ સુદ બીજથી આરંભીને જેઠસુદ દશમના ગંગોત્સવ પર્યંત દરરોજ ભગવાનને પૂજનમાં સાકરે યુક્ત આંબલીવાળું જળ ગાળીને અર્પણ કરવું.૪૨
તેમજ નૈવેદ્યમાં દરરોજ ઉત્તમ દહીંસાકર અર્પણ કરવા ને કૂર્મ જન્મોત્સવના દિવસે કૂર્મ ભગવાનના પ્રાદુર્ભાવની કથા ગાવી અને સાંભળવી અને પૂજન પછી ભોજન કરવું.૪૩
वैशाखस्य सिते पक्षे तृतीयायां पुनर्वसौ । अह्नोऽष्टमे मुहूर्ते च राहौ मिथुनराशिगे ।। ४४
स्वोच्चस्थे ग्रहषट्टे च जमदग्नेस्तु योषिति । वासुदेवो रेणुकायां प्रादुरासीद्धरातले ।। ४५
तृतीयैषा ग्रहीतव्या पूर्वाव्यापिनी बुधैः । दिनद्वये तद्वयाप्त्यादौ परा रामार्चने मता ।। ४६
अत्र भार्गवरूपेण वासुदेवस्य कारयेत् । मध्याह्ने तु महापूजां ततः कुर्वीत भोजनम् ।। ४७
अथवा पूजको हैमं निजशक्तयनुसारतः । कारयेत्पर्शुरामं तु रोषस्फारित-लोचनम् ।। ४८
द्विभुजं पर्शुहस्तं तं जटामण्डलमण्डितम् । पूजयेन्मण्डपे प्राग्वग्दापयेत्तत्कथां तथा ।। ४९
શ્રીપરશુરામ જન્મોત્સવ અને ચંદનયાત્રા ઉત્સવ :- હે પુત્રો ! વૈશાખમાસના સુદ પક્ષની તૃતીયાના દિવસે પુનર્વસુ નક્ષત્રમાં દિવસના આઠમા મુહૂર્તમાં રાહુ મિથુન રાશિમાં સ્થાન પ્રાપ્ત કરતાં ને છએ ગ્રહો પોતપોતાના ઉચ્ચ સ્થાને હતા ત્યારે જમદગ્નિ ઋષિથકી રેણુકાદેવીને વિષે પરશુરામ ભગવાન પ્રગટ થયા.૪૪-૪૫
બુદ્ધિમાન પુરુષોએ ત્રીજને દિવસના પૂર્વના ભાગે વ્યાપ્તિ હોય તેવી પરશુરામ ભગવાનના પૂજનમાં ગ્રહણ કરવા યોગ્ય માનેલી છે. જો તૃતીયા બે હોય અને બન્ને પૂર્વના ભાગમાં વ્યાપ્તિ હોય તો બીજી તૃતીયા ગ્રહણ કરવી.૪૬
અને બપોરના સમયે શ્રીવાસુદેવ ભગવાનની પરશુરામરૂપે મહાપૂજા કરવી, પછી જ ભોજન કરવું.૪૭
અથવા પૂજન કરનારે પોતાની શક્તિ પ્રમાણે ક્રોધથી પહોળા થઇ ગયેલા નેત્રોવાળા સુવર્ણની પરશુરામ ભગવાનની દ્વિભુજ મૂર્તિ કરવી અને હાથમાં પરશુ અને મસ્તક ઉપર જટા ધારણ કરેલી કરવી.૪૮
તેમની પૂજા પણ પૂર્વવત્ મંડપ કરાવીને કરવી ને દિવસે પરશુરામ ભગવાનના ચરિત્રોનું ગાયન કરવું.૪૯
इत आरभ्य नित्यं च स्नानयात्रावधि प्रभुम् । धारयेग्दन्धवासांसि वासांसि च सिताम्यपि ।। ५०
उशीरतालवृन्तैश्च नवीनैः रम्यदर्शनैः । वीजयेत्प्रत्यहं देवं काले काले च पूजकः ।। ५१
नैवेद्ये प्रत्यहं दद्याद्रसमाम्रफलोद्बवम् । शर्करां चेति विज्ञोयो विशेषोऽन्यत्तु नैत्यकम् ।। ५२
આજે અક્ષયતૃતીયાના દિવસે જ ચંદનયાત્રા મહોત્સવ હોવાથી આજથી આરંભીને જેઠસુદ પૂનમના સ્નાનયાત્રા ઉત્સવ પર્યંત નિત્યે ભગવાનને સુગંધીમાન ચંદનનો લેપ કરેલાં વસ્ત્રો ધારણ કરાવવાં અને શ્વેતવસ્ત્રો પણ ધારણ કરાવવાં.૫૦
વળી પૂજા કરનારે નવીન રમણીય તાલપત્રના વીંઝણાથી નિરંતર પવન ઢોળવો.૫૧
દરરોજના નૈવેદ્યમાં કેરીનો રસ અને સાકર અર્પણ કરવાં. બાકીનો વિધિ હમેશ પ્રમાણે કરવો.૫૨
वैशास्वस्य चतुर्दश्यां सोमवारेऽनिलर्क्षके । अवतारो नृसिंहस्य जातो दैत्यवधाय हि ।। ५३
त्रयोदशीवेधहीना शुद्धा ग्राह्या चतुर्दशी । शुद्धाधिकायां पूर्वास्यां विद्धायाश्च क्षये तु सा ।। ५४
नरसिंहाभिधानेन कृष्णमत्र समर्चयेत् । सूपचारैः प्रदोषे तु पूजान्तेऽपि न पारयेत् ।। ५५
निजशक्त्यनुसारेण पूजकः पुरुषोऽथवा । सौवर्णं कारयेद्देवं नरसिंहं भयङ्करम् ।। ५६
पीनस्कन्धकटिग्रीवं कृशमध्यं कृशोदरम् । सिंहासननं नृदेहं च सर्वाभरणभूषितम् ।। ५७
ज्वालामालाकुलमुखं ललज्जिह्वोग्रदंष्ट्रकम् । हिरण्यकशिपोर्वक्षः पाटयन्तं नखैः खरैः ।। ५८
एवंविधं नृसिंहं तं पूजयेन्मण्डपोत्तमे । निवेदयेत् खाजकानि भूरीणि वटकानि च ।। ५९
नृसिंहजन्मपद्यानि गापयेत् पूजनोत्सवे । एतावान्हि विशेषोऽत्र विधिरन्यस्तु पूर्ववत् ।। ६०
શ્રીનૃસિંહજયંતી ઉત્સવ :- હે પુત્રો ! વૈશાખ માસની સુદ ચૌદશના દિવસે સોમવારે સ્વાતિ નક્ષત્રમાં હિરણ્યકશિપુનો વધ કરવા માટે નૃસિંહ અવતાર થયો છે.૫૩
સૂર્યોદય સમયે તેરસના વેધ વિનાની ચૌદશ હોય તેજ શુદ્ધ ચૌદશ નૃસિંહ જન્મોત્સવમાં ગ્રહણ કરવી. જો આવી ચૌદશ બે શુદ્ધ હોય તો પહેલી ગ્રહણ કરવી. અને જો ચૌદશનો ક્ષય હોય તો તેરસના વેધવાળી પણ ગ્રહણ કરવી.૫૪
આજે સાયંકાળ સમયે નૃસિંહ ભગવાનના નામથી શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનનું શોભાયમાન ઉપચારોથી પૂજન કરવું, પૂજાને અંતે પારણાં કરવાં. કારણ કે આજે ઉપવાસ કરવાનું શાસ્ત્રોમાં વિધાન હોવાથી કેટલાકે ઉત્સવ પછી પણ પારણાં ન કરવાં, અને કેટલાકે ઉત્સવ પછી પારણાં કરવાં, આવું વિધાન કરેલ હોવાથી આપણા ઉદ્ધવસંપ્રદાયનો નિર્ણય એ છે કે, સમર્થ હોય તેમણે ઉપવાસ કરવો અને અસમર્થ હોય તેમણે ફલાહાર કરવું. પરંતુ અન્ન તો કોઇએ જમવું નહિ.૫૫
જો પૂજા કરનારને નરસિંહ સ્વરૂપમાં જ ભગવાનની પૂજા કરવાની ઇચ્છા હોય તો પોતાની શક્તિ પ્રમાણે સુવર્ણની ભયંકર નરસિંહદેવની મૂર્તિ કરાવવી.૫૬
તેના ખભા, કેડ અને કંઠ પુષ્ટ ભરાવદાર કરવાં, ઉદર કૃશ કરવું, મુખારવિંદ કેશરીસિંહના જેવું કરવું. અને બાકીનું શરીર સર્વ આભૂષણોથી વિભૂષિત મનુષ્યાકૃતિ કરવું.૫૭
અગ્નિની શિખાઓથી વ્યાપ્ત મુખ, લબકારા કરતી જીભ, ભયંકર દાંત અને ડાઢો કરવી. તથા તીક્ષ્ણ નખથી હિરણ્યકશિપુનું વક્ષઃસ્થળ વિદારતા હોય એવા નૃસિંહ ભગવાનની મૂર્તિ કરાવવી.૫૮
તે મૂર્તિની મંડપના મધ્યે વિધિપૂર્વક પૂજા કરવી ને નૈવેદ્યમાં ઘણા બધા ખાજાઓ તથા વડાનું નૈવેદ્ય કરવું.૫૯ પૂજા સમયે નૃસિંહ પ્રાગટયના પદોનું ગાયન કરાવવું. આ પ્રમાણે કરવું બાકીનો વિધિ પૂર્વવત્ જાણવો.૬૦
इत्थं मया फाल्गुनचैत्रराधमासोत्सवा वां कथिता हि पुत्रौ ! । ज्येष्ठे शुचौ श्रावणिकेऽथ मासे च उत्सवास्तद्विधिमद्य वच्मि ।। ६१
હે પુત્રો ! આ પ્રમાણે મેં ફાગણ, ચૈત્ર અને વૈશાખ માસમાં આવતા ઉત્સવો તમને જણાવ્યા, હવે પછી જેઠ, અષાઢ અને શ્રાવણ માસમાં જે ઉત્સવો આવે છે તેનો વિધિ તમને કહું છું.૬૧
इति श्रीसत्सङ्गिजीवने नारायणचरित्रे धर्मशास्त्रे चतुर्थप्रकरणे वार्षिकव्रतोत्सवविधौ फाल्गुनचैत्रवैशाखोत्सवविधिनिरूपणनामा षष्टितमोऽध्यायः ।। ६०
આ પ્રમાણે અવતારી શ્રીનારાયણના ચરિત્રરૂપ શ્રીમત્સત્સંગિજીવન નામે ધર્મશાસ્ત્રના ચતુર્થ પ્રકરણમાં શ્રીહરિએ ફાગણ, ચૈત્ર અને વૈશાખ માસમાં આવતા ઉત્સવોનું નિરૂપણ કર્યું એ નામે સાઠમો અધ્યાય પૂર્ણ થયો. --૬૦--