ભગવાન શ્રીહરિએ અયોધ્યાપ્રસાદજી તથા રઘુવીરજીની આચાર્યપદે સ્થાપના કરી. દેશ વિભાગના લેખ. આચાર્યપદને લાયક ગુણો.
सुव्रत उवाच -
लक्ष्मीनारायणस्याथ मन्दिरप्राङ्गणे सभा । अपरो महत्यासीत्सुधर्मेव सुरालये ।। १
तत्र भक्तजनाः सर्वे योषितश्च यथोचितम् । आगत्योपाविशन् राजन्भगवांश्च महासने ।। २
रामप्रतापः ससुत इच्छारामश्च सात्मजः । तत्रागत्याग्रतस्तस्य निषेदतुरुभावपि ।। ३
मुकुन्दानन्दनामाद्यो जयानन्दश्च वर्णिराट् । वासुदेवानन्दमुख्याः सर्वेऽन्ये ब्रह्मचारिणः ।। ४
સુવ્રતમુનિ કહે છે, હે પ્રતાપસિંહ રાજન્ ! પિતા ધર્મદેવનો જન્મોત્સવ ઉજવ્યા પછી શ્રીલક્ષ્મીનારાયણ ભગવાનના મંદિરના આંગણામાં બપોર પછીના સમયે સ્વર્ગમાં સુધર્મા એવા દેવતાઓની સભાની જેમ વિશાળ સભા કરી.૧
તે સભામાં સર્વે સ્ત્રી-પુરુષ ભક્તજનો આવીને યથાયોગ્ય સ્થાને બેઠા. ભગવાન શ્રીહરિ પણ મહાસિંહાસન પર વિરાજમાન થયા.૨
અયોધ્યાપ્રસાદજી આદિ પુત્રોએ સહિત મોટા ભાઇ રામપ્રતાપજી અને રઘુવીરજી આદિ પુત્રોએ સહિત નાનાભાઇ ઇચ્છારામજી બન્ને જણ પણ તે સભામાં આવી ભગવાન શ્રીહરિના આગળના ભાગમાં બિછાવેલા આસનો ઉપર વિરાજમાન થયા.૩
વર્ણીઓના મંડળમાં અગ્રણી એવા મુકુન્દાનંદ બ્રહ્મચારી, વાસુદેવાનંદ બ્રહ્મચારી તથા જયાનંદ બ્રહ્મચારી આદિ સર્વે પણ આવીને બેઠા.૪
मुक्तानन्दस्तथा ब्रह्मानन्दः साधुषु सत्तमः । गोपालनन्दनामा च नित्यानन्दादयोऽखिलाः ।। ५
निषेदुः साधवस्तत्र ब्राह्मणाश्च नराधिप ! । शिवरामो मयारामो दीनानाथादयो विदः ।। ६
वास्तुसूरोत्तमा पुञ्जजिच्च काकुभयो नृपाः । सोमो हेमन्तसिंहाद्या निषेदुस्तत्र संसदि ।। ७
भृगुजिद्रत्नजिद्वीरोऽलयाद्याः क्षत्रसत्तमाः । गोविन्दो रणछोडश्च नाथजित्प्रमुखा विशः ।। ८
जया रमा च ललिता पुञ्जिका चामरी तथा । गङ्गा रेवा द्वितीया सा मोघामुख्याश्च योषितः ।। ९
उपविष्टेषु सर्वेषु तत्र स्वभ्रातरौ हरिः । उवाच स्वां धर्मधुरां धातुकामो वृषान्वये ।। १०
शृणुतं भ्रातरौ ! वाचं मम लोकहितावहाम् । अर्थं सुनिश्चितं चित्ते सत्यमेव वदाम्यहम् ।। ११
योऽयं जनगुरुत्वेऽत्राधिकारो वर्तते मम । न्यस्तोऽस्ति स बलादेव श्री स्वामिचरणैर्मयि ।। १२
गुर्वाज्ञा पालनीयेति बुद्धयोढा धर्मधूर्मया । एतावत्कालपर्यन्तं भक्तिधर्मौ पुपुक्षता ।। १३
साम्प्रतं पञ्चमस्कन्धभूयोभूयःश्रुतेरहम् । निवृत्तौ स्थातुमुत्कोऽस्मि यथा प्राग्भरतो जडः ।। १४
त्यक्तप्रवृत्तिकार्योऽहं दशमस्कन्धमन्वहम् । पठन् शृण्वण्करिष्यामि भक्तिं कृष्णस्य नेतरत् ।। १५
तस्माद्धर्मान्ववाये तां निदध्यामधुनेति मे । इच्छास्त्यतोऽहं वां याचे पुत्रौ द्वावीप्सितौ मम ।। १६
હે રાજન્ ! સાધુઓમાં શ્રેષ્ઠ મુક્તાનંદ સ્વામી, બ્રહ્માનંદ સ્વામી, ગોપાળાનંદ સ્વામી, નિત્યાનંદ સ્વામી, આદિ સમગ્ર સંતો પણ તે સભામાં આવીને બેઠા. શિવરામ, મયારામ, દીનાનાથ ભટ્ટ આદિ વિદ્વાન વિપ્રો પણ તે સભામાં બેઠા.૫-૬
વસ્તાખાચર, સુરાખાચર, ઉત્તમરાજા, પુંજાજી, કાકાભાઇરાજા, સોમલાખાચર, હેમંતસિંહ, આદિ અનેક રાજાઓ તે સભામાં બેઠા.૭
તેજ રીતે ભગુજી, રતનજી, વેરાજી, અલૈયાખાચર, આદિક ઉત્તમ ક્ષત્રિય ભક્તજનો પણ તે સભામાં બેઠા. ગોવિંદભાઇ, રણછોડ, નાથજી ભક્ત, કાશીદાસ આદિ વૈશ્ય ભક્તજનો પણ તે સભામાં બેઠા.૮
તેવી જ રીતે જયાબા, રમાબા, લલિતાબા, પુંજિકા, અમરી, ગંગા,બે રેવા, મોઘા, આદિ સ્ત્રી ભક્તજનો પણ તે સભામાં બેઠી.૯
હે રાજન્ ! તે સભાને વિષે જ્યારે સર્વે યથાયોગ્ય સ્થાને બેસી ગયા પછી પોતાની ધર્મધુરા ધર્મવંશમાં સ્થાપન કરવા ઇચ્છતા ભગવાન શ્રીહરિ પોતાના બન્ને ભાઇઓ પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા કે, હે ભાઇઓ ! લોકનું હિત કરતાં મારાં વાક્યો સાંભળો. મેં મારા મનમાં જે નિર્ણય કર્યો છે. તેનું પ્રયોજન તમને સાચી રીતે કહું છું.૧૦-૧૧
આ લોકમાં મનુષ્યોના ગુરુસ્થાન ઉપર જે મારો અધિકાર રહેલો છે. તે અધિકાર ગુરુવર્યશ્રી રામાનંદ સ્વામીએ મને અતિશય આગ્રહપૂર્વક અર્પણ કરેલો છે.૧૨
ધર્મે સહિત ભક્તિનું પોષણ કરતા મારે ગુરુની આજ્ઞા અવશ્ય પાળવી જોઇએ. એવું મનથી વિચારીને આટલા સમય સુધી મેં આ ધર્મધુરાનું વહન કર્યું છે.૧૩
અત્યારે મેં પંચમસ્કંધનું વારંવાર શ્રવણ કર્યું હોવાથી પૂર્વે થઇ ગયેલા જડભરતની જેમ નિવૃત્તિમાર્ગ ગ્રહણ કરવાનો મને ઉત્સાહ વર્તે છે.૧૪
હું પ્રવૃત્તિમાર્ગનો ત્યાગ કરી પ્રતિદિન દશમસ્કંધનો પાઠ અને શ્રવણ કરી ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની ભક્તિ જ માત્ર કરીશ પરંતુ ઇતર પ્રવૃત્તિઓ હવે હું નહિ કરું.૧૫
એજ કારણથી હે ભાઇઓ! અત્યારે આ ધર્મધુરા ધર્મવંશમાં સ્થાપન કરૂં એવી મારી ઇચ્છા વર્તે છે. તેથી મારી ઇચ્છા અનુસારના તમારા બન્ને પાસેથી એક એક પુત્રની માગણી કરૂં છું.૧૬
सुव्रत उवाच -
इत्याकर्ण्य हरेर्वाचं जगादादौ तदग्रजः । त्रयः सन्ति हि पुत्रा मे तत्रेष्टो यः स गृह्यताम् ।। १७
ततः कनीयास्तं प्राह तनयाः सन्ति पञ्च मे । तत्र यस्य जिघृक्षा ते भवेत्सोऽद्यैव गृह्यताम् ।। १८
तयोरिति वचः श्रुत्वा प्रसन्नो हरिराह तौ । देह्ययोध्याप्रसादाख्यं सुतमेतं त्वमग्रज ! ।। १९
त्वमिच्छाराम ! मे देहि रघुवीराभिधं सुतम् । इत्युक्ते तेन तौ दातुं सद्य एवोत्थितौ सुतौ ।। २०
ततो हरिर्वैदिकविप्रवर्यैः शास्त्रोदितं दत्तविधिं विधाय । वादित्रगीतध्वनिमङ्गलाढयं जग्राह तौ सर्वजनानुरागौ ।। २१
आस्थाप्य तावात्मन एव पीठे वस्त्रैरनर्घ्यैः सुविभूषणैश्च । सम्मान्य सर्वैर्निजभक्तपुम्भिस्तयोर्मुदाचीकरदर्चनं सः ।। २२
अथ तावाह भगवान् पुत्रौ ! मे शृणुतं वचः । अस्माकमिष्टदेवोऽस्ति श्रीकृष्णो भगवान् स्वयम् २३
तन्मन्दिराण्येनकानि कारितानि मया भुवि । तद्वृत्तयश्च सर्वत्र कारिताः सन्ति पुत्रकौ ! ।। २४
तत्राप्याद्ये मन्दिरे द्वे एकं श्रीनगरेऽस्ति यत् । नरनारायणस्यात्र लक्ष्मीनारायणस्य च ।। २५
तयोर्मध्यविभागेन खण्डोऽयं भारताह्वयः । कल्पितोऽस्ति मया द्वेधा तत्तन्नाम्ना स उच्यते ।। २६
धर्मदत्तं जनैर्यद्यद्धनधान्यांशुकादिकम् । खण्डेऽत्र दक्षिणे तत्तल्लक्ष्मीनारायणस्य हि ।। २७
एवमुत्तरखण्डेऽपि धर्मदत्तं जनैस्तु यत् । नरनारायणस्यैव तदित्थं कल्पितं मया ।। २८
સુવ્રતમુનિ કહે છે, હે રાજન્ ! આ પ્રમાણે ભગવાન શ્રીહરિનું વચન સાંભળી મોટાભાઇ રામપ્રતાપજી પ્રથમ કહેવા લાગ્યા કે, હે શ્રીહરિ ! મારા ત્રણ પુત્રો છે, તેમાંથી તમને જે પુત્રની ઇચ્છા હોય તેનો સ્વીકાર કરો.૧૭
પછી નાનાભાઇ ઇચ્છારામજી પણ ભગવાન શ્રીહરિ પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા કે, હે શ્રીહરિ ! મારા પાંચ પુત્રો છે, તેમાંથી તમને જે પુત્રને ગ્રહણ કરવાની ઇચ્છા હોય તેનો તમે અત્યારે જ સ્વીકાર કરો.૧૮
હે રાજન્ ! આ પ્રમાણેનું બન્ને ભાઇઓનું વચન સાંભળી અતિશય પ્રસન્ન થયેલા ભગવાન શ્રીહરિ બન્ને ભાઇઓને કહેવા લાગ્યા કે, હે મોટાભાઇ ! રામપ્રતાપજી ! તમે તમારા અયોધ્યાપ્રસાદજી નામે પુત્ર છે, તે મને અર્પણ કરો.૧૯
અને હે ઇચ્છારામજી ! તમારા રઘુવીરજી નામે પુત્ર છે, તે મને અર્પણ કરો. હે રાજન્ ! ભગવાન શ્રીહરિએ આ પ્રમાણે કહ્યું. તેથી બન્ને ભાઇઓ તત્કાળ ઊભા થયા.૨૦
હે રાજન્ ! તે સમયે ભગવાન શ્રીહરિએ વાજિંત્ર અને મધુરગીતના ધ્વનિની સાથે સ્વસ્તિકવાચન કરી ધર્મશાસ્ત્રમાં કહેલા વિધિપૂર્વક હરિશર્મા આદિક વૈદિક વિપ્રો પાસે દત્તકવિધિ કરાવી સર્વે મનુષ્યોને અતિશય પ્રિય એવા અયોધ્યાપ્રસાદજી અને રઘુવીરજી એ બન્ને પુત્રોને ધર્મધુરા અર્પણ કરવા ગ્રહણ કર્યા.૨૧
શ્રીહરિએ બન્નેને પોતાની ગાદી ઉપર બેસાડયા ને અતિશયે મૂલ્યવાન વસ્ત્રો તથા આભૂષણોથી સન્માન કરી પોતાના આશ્રિત ભક્તજનો પાસે હર્ષપૂર્વક બન્નેનું પૂજન કરાવ્યું.૨૨
પછી ભગવાન શ્રીહરિ બન્ને પુત્રો પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા કે, હે પુત્રો ! મારૂં વચન સાંભળો, શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન સ્વયં આપણા ઇષ્ટદેવ છે.૨૩
મેં આ પૃથ્વી પર તેમનાં અનેક મંદિરો કરાવ્યાં છે, અને તેની આજીવિકાવૃત્તિ પણ કરી આપી છે.૨૪
એ સર્વે મંદિરોમાં બે મંદિરો મુખ્ય છે. તેમાં એક શ્રીનગરને વિષે ભગવાન શ્રીનરનારાયણદેવનું મંદિર અને બીજું આ વૃતાલયપુરમાં ભગવાન શ્રીલક્ષ્મીનારાયણ દેવનું મંદિર છે.૨૫
બન્ને મંદિરોના મધ્ય વિભાગથી આ ભારતદેશને પૂર્વમાં કલકતાથી પશ્ચિમે બેટદ્વારિકા સુધી બે વિભાગમાં વહેંચ્યો છે. તે તે વિભાગને તેનાં તેનાં નામથી કહેવામાં આવે છે. જેમ કે શ્રીનરનારાયણદેશ વિભાગ અને શ્રીલક્ષ્મીનારાયણ દેશ વિભાગ.૨૬
તેમાં ભારતના દક્ષિણ દેશના જનોએ ધર્માદાને અર્થે અર્પણ કરેલી ધન, ધાન્ય, વસ્ત્રાદિક વસ્તુ શ્રીલક્ષ્મીનારાયણ દેવની છે.૨૭
એજ રીતે ઉત્તર દેશના જનોએ ધર્માદાને અર્થે અર્પણ કરેલી જે કાંઇ ધનધાન્ય વસ્ત્રાદિક વસ્તુઓ શ્રીનરનારાયણ દેવની છે. આ પ્રમાણેની ધર્માદાની વ્યવસ્થા મેં બાંધી આપી છે.૨૮
एकैकखण्डे गुरुता स्वाश्रितानां नृणां मया । पृथक्पृथग्युवाभ्यां तु दीयते धर्मगुप्तये ।। २९
इत्युक्त्वासौ पत्रिके द्वे शुकानन्दाख्यसाधुना । अलेखयत्सभामध्ये कृतस्वोक्तार्थविस्तरे ।। ३०
દેશ વિભાગના લેખ :- હે પુત્રો ! એક એક દેશવિભાગમાં રહેલા મારા આશ્રિત જનોનું ગુરુપદ હું તમને ધર્મની રક્ષા કરવા માટે અલગ અલગ અર્પણ કરું છું.૨૯
હે રાજન્ ! આ પ્રમાણે કહીને ભગવાન શ્રીહરિએ સભાની મધ્યે જ શુકાનંદ સ્વામી પાસે પોતે કહેલા અર્થનો સ્પષ્ટતઃ ઉલ્લેખ કરતી બે પત્રિકાઓ લખાવી. (અહીં થોડું વિશેષ એ પણ જાણવું કે, સંવત ૧૮૮૨ ના કાર્તિક સુદ એકાદશીના દિવસે વડતાલપુરે ગાદી અભિષેક વખતે સભામધ્યે જે બે પત્રિકા લખાવી તેમાં ફરી સંવત ૧૮૮૩ ના માગરસ સુદ પૂનમના દિવસે ગઢપુરમાં એ બે પત્રિકાના અર્થવિષય વધુ સ્પષ્ટ થાય એ રીતે બીજીવાર મારી- શુકમુનિ પાસે મોટી પત્રિકાઓ લખાવીને બન્ને પત્રિકાઓમાં બન્ને પુત્રોના અરસપરસ હસ્તાક્ષર કરાવ્યા અને સાક્ષીઓના પણ હસ્તાક્ષર કરાવ્યા છે. એમ ટીકામાં શુકસ્વામીએ લખ્યું છે.)૩૦
ते गृहीत्वा स्वकरयोस्तावुवाच महामनाः । एकैकामेतयोः पत्रीं गृीतमिति भूपते ! ।। ३१
तदैकैकां जगृहतुः पत्रिकां तौ पृथक् पृथक् । गृहीत्वा तत्र कृष्णस्य नामैक्षेतामनाकुलौ ।। ३२
प्राप्तासीद्रघुवीरेण लक्ष्मीनारायणस्य तु । पत्र्ययोध्याप्रसादेन नरनारायणस्य च ।। ३३
तदृा हरिरुचे स्वानाश्रितान् सकलान् जनान् । युष्माकमेतौ हि गुरू कृतावद्यदिनान्मया ।। ३४
नरनारायणस्य स्युः खण्डे ये मदुपाश्रिताः । ते त्वयोध्याप्रसादस्य शिष्या इत्यवधार्यताम् ।। ३५
लक्ष्मीनारायणस्याथ खण्डे स्युर्ये मदाश्रिताः । रघुवीरस्य ते शिष्याः सर्व इत्यवधार्यताम् ।। ३६
स्त्रीणां खण्डद्वयस्थानामेतयोर्योषितौ गुरू । एवमेव हि युक्तत्वान्मर्यादा स्थापिता मया ।। ३७
હે રાજન્ ! બે પત્રિકાઓને ઉદારમનના ભગવાન શ્રીહરિએ પોતાના હાથમાં ગ્રહણ કરી બન્ને પુત્રોને કહ્યું કે, તમે આમાંથી એક એક પત્રિકા ગ્રહણ કરો.૩૧
તે સમયે બન્ને ભાઇઓએ એક એક પત્રિકા ગ્રહણ કરી. પછી સ્વસ્થ મને બન્ને જણ શ્રીનરનારાયણદેવ અને શ્રીલક્ષ્મીનારાયણદેવના નામ જોવા લાગ્યા.૩૨
રઘુવીરજીને લક્ષ્મીનારાયણ નામનો પત્ર પ્રાપ્ત થયો, અને અયોધ્યાપ્રસાદજીને નરનારાયણ નામનો પત્ર પ્રાપ્ત થયો.૩૩
આ પત્રિકા જોઇ ભગવાન શ્રીહરિ પોતાના સમગ્ર ભક્તજનો પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા કે, હે ભક્તજનો ! આજથી મેં આ અયોધ્યાપ્રસાદજીને અને રઘુવીરજીને તમારા ગુરુસ્થાને બેસાડયા છે.૩૪
શ્રીનરનારાયણદેશના જે મારા આશ્રિતો છે તે આ અયોધ્યાપ્રસાદજીના શિષ્યો છે. એમ તમે નક્કી જાણજો.૩૫
અને શ્રીલક્ષ્મીનારાયણ દેશના જે મારા આશ્રિતો છે તે સર્વે આ રઘુવીરજીના શિષ્યો છે.૩૬
આ બન્ને દેશમાં રહેતી સ્ત્રી ભક્તજનોના ગુરુસ્થાને આ બન્ને આચાર્યોની પત્નીઓ, જે અયોધ્યાપ્રસાદજીના પત્ની સુનંદાદેવી અને રઘુવીરજીનાં પત્ની વિરજાદેવીને ગુરુસ્થાને સ્થાપન કર્યાં છે. મેં આ જે મર્યાદા સ્થાપી છે, તેમાં હવે પછી કોઇએ શંકા કરવી નહિં. સ્ત્રીઓને આચાર્યપદ આપવામાં મારો કોઇ ખોટો નિર્ણય નથી.૩૭
उभावेतौ धर्मवंश्यौ युष्माभिर्धर्मदेववत् । मान्यौ सेव्यौ स्वशक्तयान्नवस्त्रभूषाधनादिभिः ।। ३८
एतयोश्चैतद्वंश्यानां करिष्यन्ति य आश्रयम् । तान् कृष्णो भगवान् धाम देहान्ते नेष्यति स्वकम् ३९
इत्युक्त्वा तान् पुनः पुत्रावुवाच स हरिर्नृप ! युवाभ्यां स्वस्वखण्डस्थाः शिष्याः कार्या न चेतरे ४०
तद्दत्तं चान्नवस्त्रादि ग्राह्यं नान्यस्य तु क्वचित् । साधवो वर्णिनः पद्गा ये स्युस्ते तूभयोः समाः । ४१
अपक्षपाताः कर्तारस्ते सेवां युवयोर्द्वयोः । ये पक्षपातिनः स्युस्ते भ्रष्टा यास्यन्त्यधोगतिम् ।। ४२
હે ભક્તજનો ! મારા આશ્રિત સર્વે તમારે આ ધર્મવંશી મારા પુત્રોને ધર્મદેવની સમાન જ માનજો, અને પોતાની શક્તિને અનુસારે અન્ન, વસ્ત્ર, આભૂષણાદિકથી તેમની સેવા કરજો.૩૮
આ ધર્મવંશી આચાર્યનો જે જનો આશ્રય કરશે તે સર્વેને ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ દેહના અંતે પોતાના ધામમાં લઇ જશે.૩૯
હે રાજન્ ! આ પ્રમાણે શ્રીહરિએ પોતાના આશ્રિત ભક્તજનોને કહીને ફરી બન્ને આચાર્યોને કહેવા લાગ્યા કે, હે પુત્રો ! તમારે પોતપોતાના દેશમાં રહેલા મનુષ્યોને શિષ્યો કરવા, બીજા દેશના જનોને શિષ્યો કરવા નહિ.૪૦
અને પોતાના દેશના ભક્તજનોએ અર્પણ કરેલા અન્ન, વસ્ત્રાદિકને તમારે ગ્રહણ કરવા, પરંતુ એકબીજાએ બીજાના દેશના ભક્તજનોએ અર્પણ કરેલા ક્યારેય પણ સ્વીકારવા નહિ. પરંતુ સંતો, પાર્ષદોએ સહિત એકબીજાના દેશમાં ગયા હોય ત્યારે ભોજન પર્યાપ્ત અન્ન સ્વીકારવાનો કોઇ દોષ નથી. કદાચ અજાણતા અન્ય પદાર્થનો સ્વીકાર થયો હોય તો એક બીજાના દેશમાં મોકલી દેવાં. તેમજ મુક્તાનંદ સ્વામી આદિ સંતો છે, મુકુન્દાનંદ બ્રહ્મચારી આદિ વર્ણીઓ છે. અને ભગુજી આદિક પાર્ષદો છે, તેઓને માટે તમે બન્ને સરખાભાવે પૂજ્ય અને માન્ય છો.૪૧
તે સર્વે કોઇ જાતના પક્ષ વિના તમારા બન્નેની સરખા ભાવે સેવા કરશે. સાધુને કોઇ પક્ષ હોય નહીં. જે સાધુ પક્ષપાતી થાય તે ધર્મથકી ભ્રષ્ટ થઇને નરકમાં પડે છે.૪૨
युवयोः शिष्यवित्तार्थविवादस्य तु निर्णये । द्वौ द्वौ गृहस्थौ धर्मस्थौ कार्यौ नैते तु कर्हिचित् ।। ४३
स्त्रीभ्यां वां स्वाश्रितस्पत्र्यर्थविवादस्य च निर्णये । कार्ये सभर्तृके द्वे द्वे योषे रण्डास्तु न क्वचित् ४४
गृहीतरा यत्र नरा गृहिकार्यस्य निर्णये । रण्डाश्च स्युर्न तत्सिद्धयेत्कार्यध्वंसो भवेत् खलु ।। ४५
युवाभ्यां मन्मतान् ग्रन्थानष्टावाश्रित्य नित्यदा । वृत्यं शिष्या वर्तनीयाः सम्प्रदायानुसारतः ।। ४६
यच्चैतद्वां मया दत्तं तदस्ति स्वभुजार्जितम् । स्वत्वं कस्याप्यतो नात्र पितुर्भ्रात्रोश्च वै तयोः ।। ४७
तपस्विनमिवर्षिं मां जानीतं बदरीपतिम् । स्वेच्छागतं स्वधाम्नोऽत्र गन्तारं तत्र वै पुनः ।। ४८
यस्मै दित्सा ममैवासीत्तस्मै स्वातन्त्र्यतो मया । दत्तमेतत्स्वकं सर्वे नातो भागोऽत्र कस्यचित् ।। ४९
युवयोः पुत्रबाहुल्ये जातेऽपि गुरुवासने । एकः स्थाप्यो गुणी पुत्रो न ज्येष्ठनियमोऽत्र तु ।। ५०
હે પુત્રો ! તમારા બન્ને વચ્ચે શિષ્ય તેમજ ધનના નિમિત્તે થયેલા વિવાદના નિર્ણયમાં તમારે બે બે ધર્મનિષ્ઠ ગૃહસ્થ ભક્તોની નિયુક્તિ કરવી. તેમાં બન્ને દેશના બે બે હરિભક્ત નક્કી કરીને જોડવા. પરંતુ તેવા વિવાદમાં સંતોને ક્યારેય પણ જોડવા નહિ.૪૩
તેવી જ રીતે પોતાની આશ્રિત શિષ્યાઓના નિમિત્તે થયેલા વિવાદના નિર્ણયમાં તમારી પત્નીઓએ ધર્મનિષ્ઠ પતિ, પુત્રવાળી સધવા સ્ત્રીઓની નિયુક્તિ કરવી, પરંતુ વિધવા સ્ત્રીઓને તેમાં ક્યારેય જોડવી નહિ.૪૪
કારણ કે, ગૃહસ્થજનોના કાર્યમાં ગૃહસ્થ સિવાયના ઇતર સાધુ-સાધ્વીઓને જોડવામાં આવે તો તે કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી. ઉલટાનું તેમાં વિઘ્ન પડે છે, એ નક્કી છે.૪૫
અને વળી તમારે બન્નેએ મેં માન્ય કરેલા આઠ ગ્રંથોનો આશ્રય કરી પ્રતિદિન પોતાના ઉદ્ધવ સંપ્રદાયની રીત પ્રમાણે વર્તવું અને પોતાના શિષ્યોને પણ એજ રીતે પોતપોતાના ધર્મમાં વર્તાવવા.૪૬
હે પુત્રો ! મેં તમને જે આ મંદિરાદિક અર્પણ કર્યાં છે, તે મારી ભૂજાથી ભેળું કરેલું છે, તેથી તેમાં બીજા ધર્મવંશીઓએ જેવા કે તમારા પિતા, ભાઇ આદિ કોઇએ પણ પોતાના અધિકારની માંગણી કરવી નહિ, તેમાં બીજાનો કોઇ અધિકાર નથી.૪૭
તમે મને તપસ્વીઋષિ બદરીપતિનારાયણની જેમ માનો. હું મારા અક્ષરધામથી આલોકમાં મારી ઇચ્છાથી આવ્યો છું, ફરી ત્યાંજ જવાનો છું. એમ તમે નક્કી જાણો.૪૮
આ કોઇ માત્ર કહેવાની વાત નથી. મારા અંતરમાં જેમને આ સર્વસ્વ અર્પણ કરવાની ઇચ્છા હતી તેને મેં મારી સ્વતંત્ર ઇચ્છાથી અર્પણ કરેલ છે. તેથી તેમાં તમારા ભાઇ કે તેમના પુત્રોનો કોઇ પણ ભાગ નથી.૪૯
તેવીજ રીતે તમારે બન્નેને પણ અનેક પુત્રો હોય, છતાં ગુરુપદે તો એક ગુણવાન પુત્રને જ સ્થાપન કરવો, તેમાં નાના-મોટા પુત્રનો કોઇ નિયમ રાખવો નહિ.૫૦
जनानुरागी यस्मिन् स्याच्छिष्यधर्मावनक्षमः । स्वसम्प्रदायधर्मस्थो यश्च स्यात्स गुरुर्भवेत् ।। ५१
तादृक् पुत्रो न चेत्स्वस्य तदान्यं धर्मवंशजम् । गृहीत्वा दत्तविधिना स्थाप्यो मद्वन्न सोऽङ्गजः । ५२
इत्याज्ञा पालनीया मे सर्वैरपि यथायथम् । वर्तिष्यतेऽन्यथा यस्तु स मच्छिष्यबहिष्कृतः ।। ५३
सुव्रत उवाच -
इति तस्य वचो निशम्य सर्वे प्रणतास्तज्जगृहुर्मुदा शिरोभिः । गुरुभावमितौ च तौ प्रणम्य प्रभुमित्थं तमुदारमूचतुर्द्वौ ।। ५४
त्वं साक्षादीश्वरोऽसि प्रकटितमहिमा स्वेच्छया मानवाभः,सेव्यो नणां व नारायणऋषिरिति नौ निश्चयोऽस्त्येव चित्ते ।
आज्ञायां तिष्ठतोर्नौ तव भुवि भगवन्धर्महानिः कदाचि-द्देहेऽहन्ता तदीयेषु च पुरुममता माऽस्तु साऽस्तु त्वदङ्ध्रौ ।। ५५
આચાર્યપદને લાયક ગુણો :- જે પુત્ર ઉપર ધર્મનિષ્ઠ જનોને પ્રીતિ હોય, જે પોતાના આશ્રિત જનોને ધર્મમાં રખાવા સમર્થ હોય, જે ઉધ્ધવસંપ્રદાયના કહેલા ધર્મોમાં દૃઢ વર્તતો હોય, તેવો પુત્ર જ આચાર્યપદ ઉપર બેસવાને લાયક જાણવો.૫૧
જો પોતાનો પુત્ર તેવા લક્ષણોએ સંપન્ન ન હોય તો મારી જેમ દત્તકવિધિ કરીને ધર્મવંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા અન્યપુત્રનો સ્વીકાર કરી આચાર્યપદે સ્થાપન કરવો, પરંતુ ગુણહીન પોતાના પુત્રને ગાદી આપવી નહિ.૫૨
આવા પ્રકારની મારી આજ્ઞાનું તમારે તથા સર્વે સત્સંગી માત્રે ધ્યાનમાં રાખી યથાર્થ પાલન કરવું. અને આ પ્રમાણે જે ન વર્તે, તેને મારા ભક્તપણાની પંક્તિથી બહાર કરવો.૫૩
હે રાજન્ ! આવા પ્રકારનું ભગવાન શ્રીહરિનું વચન સાંભળી સર્વે જનોએ મસ્તક નમાવી અતિ હર્ષપૂર્વક ગ્રહણ કર્યું. સર્વેના આચાર્યપણે આરુઢ થયેલા બન્ને અયોધ્યાપ્રસાદજી અને રઘુવીરજી પણ ઉદારમનવાળા ભગવાન શ્રીહરિને પ્રણામ કરીને કહેવા લાગ્યા.૫૪
હે ભગવાન ! તમે સાક્ષાત્ અક્ષરધામાધિપતિ પરમેશ્વર છો. ઐશ્વર્યને પ્રગટ કરનારા તમે પોતાના સંકલ્પથી મનુષ્ય જેવા જણાવો છો. અને મુમુક્ષુજનોને સેવવા યોગ્ય તમે સાક્ષાત્ બદરીપતિનારાયણઋષિની જેમ નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચારીના વેશમાં તપશ્ચર્યાપરાયણ વિચરો છો. આ પ્રકારે અમે બન્ને અમારા મનમાં જાણીએ છીએ. તમારી આજ્ઞામાં અમે હમેશાં વર્તતા રહીએ અને અમારાથી ક્યારેય પણ ધર્મનો ત્યાગ ન થાય, તથા આ દેહમાં અહંતા મમતા બુદ્ધિ ન થાય, પરંતુ તમારા ચરણોમાં જ અમને થાય એવી અમારી પ્રાર્થના છે. હે ભગવાન ! અમે તમારા છીએ અને એક તમે જ અમારા છો, આવી બુદ્ધિ અમને સદાય વર્તે એવી દયા કરજો.૫૫
इति तयोर्वचनं स निशम्य ताववनतावभिनन्द्य सदाशिषा । अकृत जागरणं गुणकीर्तनैर्भगवतः सह भक्तजनैर्निजैः ।। ५६
द्वादश्यां बहुविधभक्ष्यभोज्यलेह्यैः सन्तर्प्य द्विजगणसाधुमण्डलानि ।
अन्नाथानितरजनांश्च मानपूर्वे भ्रात्राद्यैः सह विदधेऽथ पारणां सः ।। ५७
सम्भारान् दिनयुगलेन साधयित्वा राकायामकृत महोत्सवं स भक्तेः ।
यं श्रुत्वा नृपतिवरा अपि क्षमायां साश्चर्यं स्वसदसि सादरं शशंसुः ।। ५८ ।।
હે રાજન્ ! આ પ્રમાણે બન્ને પુત્રોનાં વચન સાંભળી શ્રીહરિ અતિશય પ્રસન્ન થયા અને પોતાના ચરણકમળમાં વંદન કરતા બન્ને આચાર્યોને શુભ આશીષ આપ્યા ને પોતાના સર્વે ભક્તજનોની સાથે ભગવાનના ગુણસંકીર્તન કરતાં કરતાં આખી રાત્રી જાગરણ કર્યું.૫૬
ત્યારપછી ભગવાન શ્રીહરિએ બારસના દિવસે અનેક પ્રકારના ભક્ષ્ય, ભોજ્ય, લેહ્ય, ચોષ્યાદિ ભોજનો જમાડી બ્રાહ્મણો તેમજ સંતોને તૃપ્ત કર્યા. તેમજ અનાર્થીઓ તથા ઇતરજનોને પણ માનપૂર્વક જમાડી તૃપ્ત કર્યા. ત્યારપછી પોતાના ભાઇઓની સાથે પોતે પારણાં કર્યાં.૫૭
પછી તેરસ તથા ચૌદશ એ બે દિવસ પર્યંત ઉત્સવને યોગ્ય સામગ્રી ભેળી કરી કાર્તિકસુદ પૂર્ણિમાના દિવસે સાયંકાળે માતા ભક્તિદેવીના પ્રાગટયનો જન્મોત્સવ ઉજવ્યો. એ ઉત્સવ એવો મોટો ઉજવ્યો કે પૃથ્વી પરના મોટા રાજાઓ પણ તેની વાર્તા સાંભળી આશ્ચર્ય પામી ગયા ને પોતાની રાજસભાઓમાં તેમની આદરસહિત પ્રશંસા કરવા લાગ્યા.૫૮
इति श्रीसत्सङ्गिजीवने नारायणचरित्रे धर्मशास्त्रे चतुर्थप्रकरणे आचार्यस्थापन-तच्छिक्षाश्रीभक्तिदेवीजन्मोत्सवनिरूपणनामा चत्वारिंशोऽध्यायः ।।४०।।
આ પ્રમાણે અવતારી શ્રીનારાયણના ચરિત્રરૂપ શ્રીમત્સત્સંગિ-જીવન નામે ધર્મશાસ્ત્રના ચતુર્થ પ્રકરણમાં ભગવાન શ્રીહરિએ આચાર્યોની સ્થાપના કરી ઉપદેશ આપ્યો અને ભક્તિમાતાનો જન્મોત્સવ ઉજવ્યો એ નામે ચાલીસમો અધ્યાય પૂર્ણ થયો. --૪૦--