ભગવાન શ્રીહરિએ રહસ્યનું ઉદ્ઘાટન કરી શ્રીમદ્ભાગવતના માહાત્મ્યનું વર્ણન કર્યું.
श्री नारायणमुनिरुवाच -
सारेऽस्मिन्सर्वशास्त्राणां श्रीमद्बागवताभिधे । साङ्खयसूत्रोदितो ह्यर्थो योगसूत्रोदितस्तथा ।। १
ब्रह्मसूत्रोदितश्चार्थो वेदान्तार्थश्च भूपते ! । विस्तराद्वर्णितोऽस्त्येव भगवद्बक्तिवृद्धये ।। २
श्रीकृष्णो हि चतुर्व्यूहो वासुदेवादिसंज्ञाकः । वर्णितः पञ्चरात्रेण पुरुषाद्यवतारधृत् ।। ३
ભગવાન શ્રીનારાયણ મુનિ કહે છે, હે ઉત્તમ ભૂપતિ ! સર્વ શાસ્ત્રના સારભૂત આ શ્રીમદ્ભાગવત મહાપુરાણને વિષે સાંખ્યસૂત્રમાં, યોગસૂત્રમાં, બ્રહ્મસૂત્રમાં અને ઉપનિષદોમાં વર્ણન કરેલો વેદાંતનો અર્થ એક ભગવાનની ભક્તિની વૃદ્ધિ થાય તે માટે જ વિસ્તારથી વર્ણન કરેલ છે.૧-૨
શ્રીવાસુદેવ, સંકર્ષણ, પ્રદ્યુમ્ન અને અનિરૂદ્ધ આ નામથી પ્રસિદ્ધ ચતુર્વ્યૂહ સ્વરૂપવાળા તેમજ પુરુષાવતારને ધારણ કરનાર શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનનું પંચરાત્રશાસ્ત્રમાં જે વર્ણન કરેલું છે. તેનું અહીં વિસ્તારથી વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.૩
तस्य स्वरूपविज्ञानं तस्मिन्भक्तिश्च नैष्ठिकी । नैष्कर्म्ये कर्म तत्प्रीत्त्यै वैराग्यमितरत्र च ।। ४
तथा तस्यावताराणां जन्मकर्माणि यान्यपि । तेषां दिव्यतया ज्ञानं तद्बक्तेष्वेव सौहृदम् ।। ५
तथात्मरूपविज्ञानं सम्यङ्नणां भवेदिति । एतान्येवात्र विस्तार्य बहुधाऽवर्णयन्मुनिः ।। ६
एतं गुह्यतमं त्वर्थं श्रीमद्बागवतस्थितम् । न हि सर्वे विजानन्ति जानन्ति विरला बुधाः ।। ७
श्रोतारो वापि वक्तारो ये स्वधर्मेषु संस्थिताः । पञ्चस्वपि विरक्ता ये विषयेष्वात्मवेदिनः ।। ८
नराकृतिं वासुदेवमनन्तैश्वर्यमण्डितम् । ज्ञा त्वैव तत्र भक्तिं ये नैष्ठिकीं कुर्वते नराः ।। ९
सौहार्दे सात्त्वतेष्वेव निर्दम्भं ये च कुर्वते । त एवैतद्रहस्यं हि जानन्ति नृप ! नेतरे ।। १०
હે રાજન્ ! શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનના સ્વરૂપનું વિજ્ઞાન અને તેમને વિષે એક નિષ્ઠાવાળી દૃઢ ભક્તિ તેમ જ તેમને જ રાજી કરવા માટે તેમની પૂજા આદિકના લક્ષણવાળું નિષ્કામ કર્મ, શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન સિવાય ઇતર વસ્તુમાં વૈરાગ્ય, તેમના જ અવતારોના જન્મ અને કર્મનું દિવ્યજ્ઞાન, તેમના ભક્તોમાં સખાભાવ, તેમજ આત્મસ્વરૂપનું વિજ્ઞાન મનુષ્યોને સારી રીતે થાય તે હેતુથી આ ઉપરોક્ત સર્વે બાબતોનું બહુ પ્રકારે આ શ્રીમદ્ભાગવતને વિષે વ્યાસમુનિએ વિસ્તારથી વર્ણન કર્યું છે.૪-૬
શ્રીમદ્ ભાગવતને વિષે રહેલા ઉપરોક્ત ગુપ્ત રહસ્યના અર્થને સર્વે વક્તાઓ કે શ્રોતાઓ જાણી શકતા નથી. પરંતુ ભગવાનના એકાંતિક ભક્તો જ આ રહસ્યને જાણી શકે છે.૭
તેમાં જે શ્રોતા કે વક્તા પોતપોતાના ધર્મમાં દૃઢ વર્તતા હોય, શબ્દાદિ પાંચ વિષયોમાં વિરક્ત હોય, જે આત્માના સ્વરૂપને જાણનારા હોય અને આત્મનિષ્ઠામાં વર્તતા હોય તેમજ મનુષ્યાકૃતિમાં રહેલા શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનને અનંત ઐશ્વર્યોથી સુશોભિત જાણી તેમની જ એક નિષ્ઠાવાળી ભક્તિ કરતા હોય અને વળી જે શ્રોતા અને વક્તા એ જ શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનના એકાંતિક ભક્તોને વિષે નિર્દંભપણે મિત્રતા કરતા હોય, તે જ શ્રીમદ્ભાગવતના પૂર્વોક્ત ગૂઢ અભિપ્રાયને જાણી શકે છે.૭-૧૦
एतैस्तु लक्षणैर्युक्ता अदक्षा अपि लौकिके । अनधीतानेकशास्त्रा अप्येतच्छ्रवणाद्विदुः ।। ११
एतल्लक्षणहीना येऽधीतशास्त्रचया अपि । निपुणा व्यवहारेषु कुर्वन्तो गुरुतामपि ।। १२
यावज्जीवमधीयानाः शृण्वन्तो वै तदन्वहम् । रहस्यं नैव जानन्ति लभन्ते प्रेम न प्रभौ ।। १३
ज्ञात्वा वै तत्सतां वक्त्रान्न वर्तन्ते तथा च ये । तेऽप्यज्ञातुल्या विज्ञोया भक्त्या सेव्यमिदं ततः ।। १४
पुराणस्येदृशस्यास्य ज्ञानादज्ञानतोऽपि वा । श्रवणं पठनं वापि ये कुर्युर्मानवा भुवि ।। १५
सद्यस्ते पापनिर्मुक्ता भवेयुर्यदि ते पुनः । न कुर्युः पातकं तर्हि मुक्ताः स्युर्भवबन्धनात् ।। १६
હે રાજન્ ! આ ધર્મનિષ્ઠા આદિક લક્ષણોવાળા મનુષ્યો ભલેને લૌકિક વ્યવહારમાં નિપુણ ન હોય તેમજ અનેક શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ પણ ન કર્યો હોય છતાં પણ તેઓ આ શ્રીમદ્ભાગવતના રહસ્યને શ્રવણમાત્રથી જ જાણી શકે છે.૧૧
તેમ જ પૂર્વે કહેલા ધર્મનિષ્ઠા આદિક લક્ષણોથી રહિત હોય ને તે પછી વેદાદિ શાસ્ત્રોને ભણેલા હોય તથા લોકવ્યવહારમાં પણ બહુ ચતુર હોય, તેમ જ મનુષ્યોના ગુરુ સ્થાને બેઠા હોય, જીવન પર્યંત પ્રતિદિન આ મહાપુરાણનું અધ્યયન કે શ્રવણ કરતા હોય તે પુરુષો પણ આના રહસ્યને જાણી શકતા નથી. અને તેઓને શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનને વિષે પ્રેમરૂપ એકાંતિકી ભક્તિ પણ પ્રાપ્ત થતી નથી.૧૨-૧૩
હે રાજન્ ! જે પુરુષો ઉપરોક્ત શ્રીમદ્ ભાગવતના રહસ્યને ભગવાનના એકાંતિક સંતોના મુખથકી જાણીને તેને અનુસાર વર્તન કરતા નથી, તે પુરુષો વિદ્વાન હોવા છતાં અજ્ઞાની પુરુષો જ કહેલા છે. તેથી ભગવાનને વિષે ગાઢ અનુરાગપૂર્વકની ભક્તિથી જ આ શ્રીમદ્ભાગવતનું સેવન, પઠન, પાઠન, શ્રવણ કરવું.૧૪
આવા મહિમાવાળા આ મહાપુરાણનો જાણે કે અજાણે જે કોઇ મનુષ્યો પાઠ કે શ્રવણ કરે છે.૧૫
તે મનુષ્યો આ પૃથ્વી પર તત્કાળ સમગ્ર પાપથકી મુક્ત થઇ જાય છે. અને જો ફરી પાપ ન કરે તો ભવબંધનમાંથી પણ મુક્ત થઇ જાય છે.૧૬
चिरन्तनाया वृद्धाया महापापभहारुजः । त्यक्ताया निष्कृतैर्वैद्यैरिदमेवामृतं हितम् ।। १७
रहस्यमेतत्परमं कृत्वा व्यासो निजात्मजम् । पुराणं श्रेयसे नणां शुकं स त्वध्यजीगपत् ।। १८
दयालुः स शुकः प्राह गङ्गातीरे परीक्षितम् । प्रायोपविष्टं नृपतिं महर्षिगणसंसदि ।। १९
ततः प्रवृत्तिरभवद्बूतलेऽस्य नराधिप ! । श्रीमद्बागवतस्येति श्रेष्ठमेतत्प्रकीर्तितम् ।। २०
आकृष्णनिर्गमात्रिंशद्वर्षावधि गते कलौ । नवमीतो नमस्ये च कथारम्भं शुकोऽकरोत् ।। २१
सप्तभिर्दिवसैः सर्वे सार्थं चाचकथत्स तत् । प्रौष्ठपद्यां पौर्णमास्यां पुराणं तत्समापयत् ।। २२
આ શ્રીમદ્ભાગવત એક અમૃતરૂપ ઔષધિ છે. તે બહુ કાળથી ઉદ્ભવેલા અને તેથી જ જૂનાં થઇ ગયેલાં તેમજ પ્રાયશ્ચિતરૂપી વૈદ્યોએ બતાવેલા ઉપાયોથી પણ નિવૃત્ત ન થવાથી છોડી દીધેલાં મહાપાપરૂપ રોગનું નિવારણ કરે છે.૧૭
ભગવાન વ્યાસજીએ પરમ રહસ્યરૂપ આ મહાપુરાણની રચના કરી મનુષ્યોના કલ્યાણને માટે પોતાના પુત્ર શુકદેવજીને ભણાવ્યું.૧૮
દયાળુ એવા શુકદેવજીએ ગંગાના કાંઠે મહર્ષિઓના સમૂહોએ યુક્ત મહાસભામાં અનશન વ્રત લઇને બેઠેલા પરીક્ષિત રાજાને સંભળાવ્યું.૧૯
ત્યારપછી આ શ્રીમદ્ભાગવત પુરાણની આ પૃથ્વીપર પ્રવૃત્તિ થઇ. આવો આનો મહિમા હોવાથી તે પૃથ્વીપર સર્વ કરતાં શ્રેષ્ઠ કહેલું છે.૨૦
હે રાજન્ ! શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન જ્યારે આ પૃથ્વીપરથી અંતર્ધાન થયા પછી કળિયુગનાં ત્રણસો વર્ષ પસાર થઇ ગયાં પછી, ભાદરવા મહિનાની શુક્લ નવમીએ શુકદેવજીએ પરીક્ષિત આગળ આ કથાનો પ્રારંભ કર્યો હતો.૨૧
આ રીતે શુકદેવજીએ સાત દિવસમાં અર્થે સહિત પ્રથમ સ્કંધથી બારમા સ્કંધ સુધીની સમગ્ર કથા કરી ભાદરવા મહિનાની પૂનમના દિવસે તેમની સમાપ્તિ કરી હતી.૨૨
वेदादीनां साररूपा यतो भागवती कथा । अत्युत्तमा ततो भाति सेवनीयैव सर्वथा ।। २३
यथा दुग्धे स्थितं सर्पिर्नास्वादायोपकल्पते । पृथग्भूतं तु तद्दिव्यं देवानां रसवर्धनम् ।। २४
इक्षूणामादिमध्यान्तं शर्करा व्याप्य तिष्ठति । पृथग्भूतैव सा मिष्टा तथा भागवती कथा ।। २५
कालव्यालमुखग्रासत्रासनिर्नाशहेतवे । श्रीमद्बागवतं शास्त्रं कलौ कीरेण भाषितम् ।। २६
एतस्मादपरं किञ्चिन्मनः शुद्धयै न विद्यते । जन्मान्तरीयपुण्यौघै शुश्रूषा तस्य सम्भवेत् ।। २७
આ ભાગવતની કથા વેદાદિ સકલ શાસ્ત્રના સારરૂપ છે. તેથી અતિશય ઉત્તમ છે. અને સર્વજનોને સર્વપ્રકારે સેવવા યોગ્ય છે.૨૩
જેવી રીતે દૂધમાં રહેલા ઘીનો અલગથી સ્વાદ માણવો મનુષ્યને માટે શક્ય નથી. પરંતુ એ ઘીને જ્યારે દૂધમાંથી જુદૂં કરવામાં આવે છે ત્યારે કર્પૂરની જેમ રમણીય દિવ્ય ભાવને પામી દેવતાઓના સ્વાદરસમાં વૃદ્ધિ કરનારું થાય છે. તો પછી મનુષ્યોની તો શું વાત કરવી ?૨૪
વળી તેવી જ રીતે શેરડીના સાંઠામાં આદિ, મધ્યે અને અંતે સર્વત્ર વ્યાપીને સાકર રહેલી છે. પરંતુ જ્યારે તે સાંઠાથી અલગ થાય છે, ત્યારે જ અતિશય મીઠાશને ધારણ કરે છે. તેવીજ રીતે આ શ્રીમદ્ભાગવતની કથારૂપ અલગ થયેલો વેદાદિ સત્શાસ્ત્રનો સાર સર્વોત્તમ છે.૨૫
હે રાજન્ ! આ શ્રીમદ્ભાગવતશાસ્ત્ર છે તે કાળરૂપી મહાઅજગરના મુખમાં પડેલા મનુષ્યોના ત્રાસનો વિનાશ કરવામાં હેતુભૂત છે. તેથી આ કળિયુગને વિષે શુકદેવજીએ તેનું ગાન કર્યું છે.૨૬
મનની શુદ્ધિને માટે આ શ્રીમદ્ભાગવતશાસ્ત્ર સમાન બીજું કોઇ શાસ્ત્ર જ નથી. જન્મોજન્માંતરથી ભેળાં થયેલાં પુણ્યના પ્રતાપથી જ આ શ્રીમદ્ભાગવતની કથાશ્રવણ કરવાની ઇચ્છા જન્મે છે.૨૭
परीक्षिते कथां वक्तुं सभायां संस्थिते शुके । सुधाकुम्भं गृहीत्वैव देवास्तत्र समाययुः ।। २८
शुकं नत्वावदन्सर्वे स्वकार्यकुशलाः सुराः । कथासुधां प्रयच्छ त्वं गृहीत्वैव सुधामिमाम् ।। २९
एवं विनिमये जाते सुधा राज्ञा प्रपीयताम् । प्रपास्यामो वयं सर्वे श्रीमद्बागवतामृतम् ।। ३०
क्व कथा क्व सुधा लोके क्व काचः क्व महामणिः । ब्रह्मरातो विचार्येत्थं ततो देवान् जहास सः ।। ३१
अयोग्यांस्तांस्तु विज्ञाय न ददौ स कथामृतम् । एवं भागवती वार्ता देवानामपि दुर्लभा ।। ३२
હે રાજન્ ! બ્રહ્મર્ષિ, દેવર્ષિ, રાજર્ષિ, આદિક અઠયાશીહજાર મહર્ષિઓની સભામાં જ્યારે શુકદેવજી પરીક્ષિતરાજાને કથા કહેવા લાગ્યા, ત્યારે અમૃતનો કળશ લઇ દેવતાઓ ત્યાં આવ્યા.૨૮
પોતાના સ્વાર્થનું કાર્ય કરવામાં કુશળ સર્વે દેવતાઓ શુકદેવજીને પ્રણામ કરી કહેવા લાગ્યા કે, હે મુનિ ! તમે અમારી પાસેથી આ અમૃતકુંભનો સ્વીકાર કરો અને અમને કથારૂપી અમૃતનું દાન કરો.૨૯
આવા પ્રકારનો વિનિમય કરવાથી અમે આપેલા અમૃતનું પાન પરીક્ષિત રાજા કરશે અને અમે શ્રીમદ્ભાગવતામૃતનું પાન કરીશું.૩૦
હે રાજન્ ! દેવતાઓનું આવા પ્રકારનું વચન સાંભળી આલોકમાં ક્યાં કાચનો કટકો અને ક્યાં ચિંતામણિ જેવો મહામણિ ? તેવી જ રીતે ક્યાં સુધામૃત અને ક્યાં શ્રીમદ્ ભાગવતનું કથામૃત ? આ બેની તુલના કેમ કરી શકાય ? આવા પ્રકારનો વિચાર કરીને બ્રહ્મરાત શુકદેવજી દેવતાઓના મુખ સામે જોઇ તેની હાંસી કરવા લાગ્યા, ને દેવતાઓને વિષયાસક્ત ચિત્તવાળા જોઇ કથામૃત પાનને અયોગ્ય જાણી તેણે કથામૃત કરવા આપ્યું નહિ. આ રીતે આ શ્રીમદ્ભાગવતની કથા દેવતાઓને પણ દુર્લભ છે.૩૧-૩૨
राज्ञो मोक्षं ततो वीक्ष्य स्वयं ब्रह्मापि विस्मितः । सत्यलोके तुलां बध्वा शास्त्रजातमतोलयत् ।। ३३
लघून्यन्यानि जातानि गुरु त्वेकभिदं महत् । तदा ऋषिगणाः सर्वे विस्मयं परमं ययुः ।। ३४
मेनिरे ते हरे रूपं शास्त्रं भागवतं ततः । पठनाच्छ्रवणात्सद्यो वैकुण्ठफलदायकम् ।। ३५
एतं वृत्तन्तमाश्रुत्य सर्वे त्रैलोक्यवासिनः । श्रेयस्कामास्तदेवैकमाद्रियन्त न चापरम् ।। ३६
निवृत्तिमार्गस्याचार्याः कपिलः सनकादयः । इदमेवान्द्रियन्ते स्म पुराणं परया मुदा ।। ३७
प्रवृत्तिमार्गस्याचार्या मरीचिप्रमुखास्तथा । इदमेवादरान्नित्यं जगृहुः शुभकर्मसु ।। ३८
હે રાજન્ ! પછી પરીક્ષિત રાજાનો શ્રીમદ્ ભાગવતની કથા સાંભળવાથી મોક્ષ થયેલો જોઇને સ્વયં બ્રહ્માજી પણ દેવતાઓએ સહિત અતિશય આશ્ચર્ય પામ્યા ને સત્યલોકમાં તુલા બાંધીને સર્વે શાસ્ત્રના સમૂહને તોલવામાં આવ્યો.૩૩
તે સમયે અન્ય શાસ્ત્રો વજનમાં અતિશય થોડા વજનવાળાં થયાં અને શ્રીમદ્ભાગવતશાસ્ત્ર તો બહુ ભારે વજનવાળું સાબિત થયું. તે જોઇ બ્રહ્મલોક નિવાસી સર્વે મુનિઓ પણ અતિશય વિસ્મય પામ્યા.૩૪
પછી સર્વે ઋષિમુનિઓ શ્રીમદ્ભાગવત શાસ્ત્રને ભગવાન શ્રીહરિનું મૂર્તિમાન અપર સ્વરૂપ માનવા લાગ્યા. તેમ જ તેમના અધ્યયનથી તથા કથાશ્રવણથી તત્કાળ વૈકુંઠલોકની પ્રાપ્તિરૂપ ફળને આપનારું માનવા લાગ્યા.૩૫
સત્યલોકમાં બ્રહ્માજીએ સર્વ શાસ્ત્રની કરેલી તુલનાનું વૃત્તાંત સાંભળીને પોતાનું કલ્યાણ ઇચ્છતા ત્રિલોકવાસી સર્વે જનો એક શ્રીમદ્ભાગવતને જ આદર આપવા લાગ્યા.૩૬
નિવૃત્તિમાર્ગના આચાર્યો કપિલદેવજી તથા સનકાદિકો પણ પરમ હર્ષથી આ શ્રીમદ્ભાગવતનો જ આદર કરવા લાગ્યા.૩૭ તેમજ પ્રવૃત્તિ માર્ગના આચાર્યો મરિચ્યાદિ સર્વે મુનિઓ પણ શુભ કાર્યમાં આદરપૂર્વક નિત્ય સ્વીકાર કરવા લાગ્યા.૩૮
श्वेतद्वीपे निरन्ना ये मुक्ताश्च बदरीवने । ऋषयस्तेऽप्येतदेव प्राधान्येन सिषेविरे ।। ३९
श्रुतिस्मृतिपुराणानि निराधाराणि तर्हि तु । ब्रह्माणमेत्य शरणं प्रोचुः शोककृशानि च ।। ४०
देवदेव ! जगद्धातस्त्वमस्माकमधीश्वरः । भवसीति परं कष्टमस्माकं श्रोतुमर्हसि ।। ४१
श्रीमद्बागवतस्यैव गुरुत्वात्सर्वशास्त्रतः । जाता प्रवृत्तिस्त्रैलोक्ये सर्वत्र शुभकर्मसु ।। ४२
अस्मांस्तु कोऽपि दृष्टयापि न पश्यत्यादरात्प्रभो ! । अतो नामापि नो लोके न स्थातेत्येव भाति नः ४३
जीविताशां विहायैव ततस्त्वां शरणं गतान् । पातुमर्हसि नो धातर्यतस्त्वं लोकभावनः ।। ४४
तान्याश्वास्य ततो ब्रह्मा श्रीमद्बागवतं प्रति । उवाचेमा ज्ञातयः स्वा नातिक्रम्यास्त्वयानघ ! ।। ४५
त्वयैवैकाकिना तात ! विहायैतान्निजान्क्वचित् । न गम्यमिति मद्वाक्यं त्वं पालयितुमर्हसि ।। ४६
तदा भागवतं प्राह तं प्रणम्य पितामहम् । अद्यप्रभृति वात्स्यामि पुराणानां हि मण्डले ।। ४७
आधिक्यं न स्वतोऽभीष्टं ममास्तीत्यवगच्छ भोः । किन्तु त्वया तोलनेन व्यासेन च कृतं हि तत् ४८
साम्प्रतं च यथाऽज्ञा ते करिष्यामि तथा विभो ! । इति तस्य वचः श्रुत्वा प्रसन्नोऽभवदात्मभूः ४९
पुराणानां तु सङ्खयायां पञ्चम्यामेव तद्विधिः । पुराणं स्थापयामास श्रुतिदानार्चनादिषु ।। ५०
श्रुतिस्मृतिपुराणानि तदेवालम्ब्य तद्दिनात् । सर्वाणि पोषणं प्रापुः सर्वदा च तदन्वयुः ।। ५१
હે રાજન્ ! શ્વેતદ્વિપધામ નિવાસી નિરન્નમુક્તો તથા બદરિકાશ્રમવાસી ઋષિમુનિઓ પણ આ જ શ્રીમદ્ભાગવત મહાપુરાણનું જ પ્રધાનપણે અધ્યયન તથા શ્રવણ કરી સેવન કરવા લાગ્યા.૩૯
તેના કારણે નિરાધાર થયેલાં શ્રુતિ, સ્મૃતિ, પુરાણો, રામાયણ, પંચરાત્ર આદિ શાસ્ત્રો શોકથી કૃશ થયાં, અને બ્રહ્માજીને શરણે જઇ કહેવા લાગ્યાં કે હે દેવોના દેવ ! હે જગતના વિધાતા ! તમે જ એક અમારા અધીશ્વર છો. તેથી અમારું મહાદુઃખ તમે સાંભળો.૪૦-૪૧
હે દેવ ! સર્વ શાસ્ત્રો કરતાં શ્રીમદ્ભાગવત શાસ્ત્રની શ્રેષ્ઠતા સિદ્ધ થતાં ત્રિલોકીને વિષે સર્વ પ્રકારના શુભકર્મોમાં હવે તેમની જ પ્રવૃત્તિ થાય છે.૪૨
હે પ્રભુ ! અમારી સામે કોઇ પણ મનુષ્યો દૃષ્ટિ માંડીને આદરથી જોતાં પણ નથી. તેથી લોકમાં અમારા નામનું અસ્તિત્ત્વ પણ નહિ રહે, આવો અમારા મનમાં મોટો ભય ઉત્પન્ન થયો છે.૪૩
હે ધાતા ! તેથી અમે જીવવાની આશા છોડી તમારે શરણે આવ્યાં છીએ. અમારું રક્ષણ કરો, કારણ કે, તમે લોકપાલક પિતા છો.૪૪
હે રાજન્ ! સર્વે શાસ્ત્રોનાં વચન સાંભળી બ્રહ્માજીએ તેઓને આશ્વાસન આપ્યું અને શ્રીમદ્ ભાગવતશાસ્ત્ર પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા કે, હે નિષ્પાપ ! તમારે આ તમારા જ્ઞાતિજનોની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરવું નહિ.૪૫
હે તાત ! તમારે આ પોતાના આત્મીયજનોનો ત્યાગ કરી એકલા ક્યાંય જવું નહિ. આટલું મારું વચન તમે પાલન કરો. તે સમયે પોતાનો મહિમા વધારનાર પિતામહ બ્રહ્માજી પ્રત્યે પ્રણામ કરી શ્રીમદ્ ભાગવતે કહ્યું કે, હે બ્રહ્મન્ ! આજ દિવસથી આરંભીને હું પુરાણોના મંડલ મધ્યે જ નિવાસ કરીને રહીશ.૪૬-૪૭
સર્વ શાસ્ત્ર કરતાં અધિક શ્રેષ્ઠપણું મને પણ સ્વાભાવિક રીતે પ્રિય લાગતું નથી, એમ તમે નક્કી માનો. પરંતુ તમે જ તુલા કરીને મને સર્વ શાસ્ત્ર કરતાં શ્રેષ્ઠ જાહેર કર્યું છે. અને વ્યાસજી પણ મારી રચના કરી શાંતિને પામ્યા હોવાથી મારો અધિક મહિમા જાહેર થયો છે.૪૮
છતાં હે પ્રભુ ! અત્યારે તમારી જેવી આજ્ઞા છે, તે પ્રમાણે જ હું વર્તન કરીશ. હે રાજન્ ! આવી રીતનું શ્રીમદ્ભાગવતનું વચન સાંભળી બ્રહ્માજી અતિશય પ્રસન્ન થયા.૪૯
ત્યારપછી બ્રહ્માજીએ શ્રીમદ્ ભાગવતપુરાણને અન્ય પુરાણોની મધ્યે અનુક્રમે શ્રવણ, દાન, પૂજન અને પુરશ્ચરણાદિકની બાબતમાં પાંચમા પુરાણ તરીકેની સ્થાપના કરી.૫૦
તે દિવસથી આરંભીને સર્વે શ્રુતિ, સ્મૃતિ અને પુરાણો તે શ્રીમદ્ ભાગવતનો આશ્રય કરી પોષણ પામવા લાગ્યાં ને અખંડ તેમનું અનુસરણ કરવા લાગ્યાં. (આ રીતે શ્રીમદ્ ભાગવતના સમગ્ર અર્થને જાણવા ઇચ્છતા વિદ્વાનોએ વેદ, ઇતિહાસ અને અન્ય પુરાણોનું પણ અવલોકન અવશ્ય કરવું જોઇએ એવો ભાવ અહીં પ્રગટ થાય છે).૫૧
श्रीमद्बागवतस्यास्य संश्रयाद्बूतलेऽखिले । विख्याता पञ्चमी सङ्खया शतादिभ्योऽप्यभृद्वरा ।। ५२
तदिदं श्रीभागवतं पुराणं ब्रह्मसम्मितम् । सेव्यते पुरुषैर्धन्यैर्भूतलेऽत्र नराधिप ! ।। ५३
धन्या भागवती वार्ता प्रेतपीडाविनाशिनी । सप्ताहोऽपि तथा धन्यः कृष्णलोकफलप्रदः ।। ५४
रुदन्ति सर्वपापानि सप्ताहश्रवणक्षणे । अस्माकं प्रलयं सद्यः कथेयं हा !! करिष्यति ।। ५५
आर्द्रे शुष्कं लघु स्थूलं वाङ्गमनःकायसम्भवम् । श्रवणं प्रदहेत्पापं पावकः समिधो यथा ।। ५६
अस्मिन्वै भारते वर्षे सूरिभिर्देवसंसदि । अकथाश्राविणां पुंसां निष्फलं जन्म कीर्तितम् ।। ५७
હે રાજન્ ! આવા પ્રકારના અતિશય પ્રભાવશાળી શ્રીમદ્ ભાગવતનો આશ્રય કરવા માત્રથી સમસ્ત ભૂમંડળમાં પાંચની સંખ્યા પ્રસિદ્ધને પામીને એ સંખ્યા સો આદિકની સંખ્યા કરતાં પણ અતિશય શ્રેષ્ઠ મનાવા લાગી, ને લોકોમાં કહેવત પડી કે પાંચ ત્યાં પરમેશ્વર.૫૨
હે રાજન્ ! પરબ્રહ્મ પરમાત્મા શ્રીકૃષ્ણ ભગવાને માન્ય કરેલાં આ શ્રીમદ્ ભાગવતપુરાણનું આ લોકમાં ભાગ્યશાળી પુરુષો જ સેવન કરી શકે છે.૫૩
પ્રેતપીડાનો વિનાશ કરનારી શ્રીમદ્ ભાગવતની કથાને ધન્ય છે. તેમજ શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનના ગોલોકધામની પ્રાપ્તિરૂપ ફળને આપનારી આની સપ્તાહ-પારાયણને પણ ધન્ય છે.૫૪
હે રાજન્ ! માનવને સાત દિવસ પર્યંત આ શ્રીમદ્ ભાગવતની કથા સાંભળવાનો જ્યારે અવસર પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તેનાં સર્વે પાપો અત્યંત ખેદ પામી રુદન કરે છે, કે હા ! ! ! હા ! ! ! આ કથા આપણો પ્રલય કરી નાખશે.૫૫
અગ્નિ જેવી રીતે કાષ્ઠને બાળે છે, તેમજ આ શ્રીમદ્ ભાગવતની કથાનું શ્રવણ જાણે અજાણે કાયા, મન, વાણીથી થયેલાં નાનાં મોટાં પાપના સમૂહને બાળી નાખે છે.૫૬
આ ભારત દેશમાં જન્મ મળ્યા પછી શ્રીમદ્ ભાગવતકથાનું શ્રવણ નહિ કરનારા મનુષ્યોના જન્મને દેવતાઓની સભામાં નારદાદિ મુનિઓએ નિષ્ફળ કહ્યો છે.૫૭
किं मोहतो रक्षितेन सुपुष्टेन बलीयसा । अध्रुवेण शरीरेण शुकशास्त्रकथां विना ।। ५८
अस्थिस्तम्भं स्नयुबद्धं मांसशोणितलेपितम् । चर्मावनद्धं दुर्गन्धं पात्रं मूत्रपुरीषयोः ।। ५९
जराशोकविपाकार्तं रोगाणां मन्दिरं परम् । दुष्पूरं च कृतघ्नं च सदोषं क्षणभङ्गुरम् ।। ६०
कृमिविङ्भस्मसंज्ञान्तं शरीरमिति वर्णितम् । तेन संसाधयेद्धीमान्स्वकार्ये यः स पण्डितः ।। ६१
હે રાજન્ ! જે શરીરથી શુકદેવજીએ કહેલી શ્રીમદ્ ભાગવતની કથાનું શ્રવણ ન થાય તો ખાનપાનાદિકથી પુષ્ટ કરેલા અને તેથી જ અતિશય બળવાન થયેલા તેમ જ વિનાશી સ્વભાવવાળા અને મોહથી લાલન-પાલન કરાતા આ માનવ શરીરનું શું પ્રયોજન છે ? કોઇ નહિ.૫૮
આ શરીર અસ્થિ સ્થંભવાળું સ્નાયુથી બંધાયેલું તેમ જ માંસ અને રુધિરથી ભરેલું, ઉપરથી ચામડાથી મઢેલું, દુર્ગંધ મારતું, અંદર મળ અને મૂત્રથી ભરપૂર છે.૫૯
જરા, શોક અને સતત પરિણામ પામવાના સ્વભાવથી પીડા પામનારું છે. રોગોનું તો મોટું ઘર છે. અંદર નિરંતર અન્ન જળાદિક નાખવા છતાં ભરાતું નથી. કૃતઘ્ની છે. કફ, વાત અને પિત્ત આ ત્રણ દોષોથી યુક્ત છે, ક્ષણભંગુર છે.૬૦
અવસાન સમયે તે કીડા, વિષ્ટા, અને ભસ્મ આ ત્રણમાંથી કોઇ એક નામમાં પરિવર્તિત થનારૂં છે. આવા પ્રકારે શાસ્ત્રથી કે સ્વાનુભવથી આ શરીરનું વર્ણન કરી શકાય છે. આવા નાશવંત શરીરથી જે મનુષ્યો પોતાના આત્મકલ્યાણરૂપ પ્રયોજનને સિદ્ધ કરે એને જ શાસ્ત્રોમાં બુદ્ધિમાન અને પંડિત કહેલા છે.૬૧
यत्प्रातः संस्कृतं चान्नं सायं तत्तु विनश्यति । तदीयरससम्पुष्टे काये का नाम नित्यता ।। ६२
बुद्बुदा इव तोयेषु मशका इव जन्तुषु । जा यन्ते मरणायैव कथाश्रवणवर्जिताः ।। ६३
હે રાજન્ ! જે અન્ન પ્રાતઃકાળે રાંધ્યું હોય તે સાયંકાળે વિનાસ પામે છે, તે ખાવા લાયક ન રહે તેવું વિકારી થઈ જાય છે. આવા અન્નરસથી જેનું પોષણ થતું હોય તેવા શરીરમાં શાશ્વત શું હોઈ શકે ?૬ર
તેથી કથાનું શ્રવણ નહીં કરતા મનુષ્યો પાણીમાં થતા પરપોટા જેવા અને જંતુઓમાં મચ્છર જેવા છે કે જે જન્મવા ખાતર માત્ર જન્મે છે ને માત્ર વ્યર્થ મૃત્યુ પામી જાય છે.૬૩
श्रीमद्बागवतं पुराणममलं यद्वैष्णवानां प्रियं यस्मिन् पारहंस्यमेकममलं ज्ञानं परं गीयते ।
यत्र ज्ञानविरागभक्तिसहितं नैष्कर्म्यमाविष्कृतं तच्छृण्वन् विपठन् विचारणपरो भक्तया विमुच्येन्नरः ६४
હે રાજન્ ! આ શ્રીમદ્ ભાગવત મહાપુરાણ નિર્દોષ છે. ભગવાનના એકાંતિક ભક્તોને અતિશય પ્રિય છે. જેમાં આત્મ સાક્ષાત્કાર પામેલા પરમહંસોને પણ પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય અનુપમ, વિશુદ્ધ અને પરમ ઉત્કૃષ્ટ એવું પરમાત્મા શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનના સ્વરૂપ સંબંધી જ્ઞાનનું વ્યાસમુનિએ પ્રતિપાદન કરેલું છે. વળી જેમાં જ્ઞાન, વૈરાગ્ય અને ભક્તિએ સહિત નિષ્કામ કર્મયોગનું સારી રીતે વર્ણન કરેલું છે. આવા મહિમાવાળા શ્રીમદ્ ભાગવત શાસ્ત્રનું ભક્તિભાવ પૂર્વક શ્રવણ, પાઠ કે ચિંતવન કરનાર મનુષ્ય સંસૃતિના બંધનમાંથી મુક્ત થઇ જાય છે.૬૪
इत्थं मया भागवतस्य तुभ्यं माहात्म्यमुक्तं नृपते ! तु तत्स्यात् । महाफलप्रापकमेव नणां स्वधर्मयुग्भक्तिमतां सदैव ।। ६५
હે રાજન્ ! આ પ્રમાણે મેં તમને ભાગવતનું માહાત્મ્ય કહ્યું, તે માહાત્મ્ય સદાયને માટે ધર્મે સહિત શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનની ભક્તિ કરનારા મનુષ્યોને જ મહાફળ આપનારૂં થાય છે. જેવી રીતે પથ્ય પાળનારા રોગીઓને જ ઔષધિ અસર કરે છે. તેમ ધર્મ પાળીને ભક્તિ કરે તો જ ફળદાયી થાય છે.૬૫
इति श्री सत्संङ्गिजीवने नारायणचरित्रे धर्मशास्त्रे चतुर्थप्रकरणे पुराणश्रवणोत्सवे विशेषतः श्रीमद्बागवतमाहाग्म्यनिरूपणनामा तृतीयोऽध्यायः ।। ३ ।।
આ પ્રમાણે અવતારી શ્રીનારાયણના ચરિત્રરૂપ શ્રીમત્સત્સંગિ-જીવન નામે ધર્મશાસ્ત્રના ચતુર્થ પ્રકરણમાં પુરાણ શ્રવણના ઉત્સવ પ્રસંગે શ્રીહરિએ શ્રીમદ્ભાગવત શ્રવણનું વિશેષ માહાત્મ્ય કહ્યું એ નામે ત્રીજો અધ્યાય પૂર્ણ થયો. --૩--